Վերջին քառասուն տարվա հայ արվեստաբանության բազմաթիվ հանգույցներ կապվում են Հայաստանի ԳԱԱ ակադեմիկոս, արվեստագիտության դոկտոր Ռուբեն Զարյանի անվան հետ: Եվ դա հասկանալի է. 1953-ից ի վեր լինելով Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի արվեստների տեսության և պատմության սեկտորի վարիչը, ապա 1958-ից մինչև 1987-ը այդ սեկտորի հիման վրա ստեղծված արվեստի ինստիտւտի տնօրենը, ունենալով մշտարթուն նախաձեռնող ոգի, նա եղել է մեր արվեստաբանական աչքի ընկնող ձեռնարկումների կազմակերպիչն ու մասնակիցը, դրա հետ միասին` գրականագիտական և թատերագիտական մեծաթիվ աշխատությունների ու հոդվածների հեղինակը:
Ռուբեն Վարոսի Զարյանը (Ղազանչյան) ծնվել է 1909-ի սեպտեմբերի 1-ին Ալեքսանդրապոլ քաղաքում: Բայց եթե նա այդ քաղաքի հետ կապված է ծնունդով, ապա իր մանկության ու պատանեկության տարիներով կապված է Թիֆլիսի հետ, այն տարիների Թիֆլիսի, որ դեռև չէր կորցրել հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոնի ավանդները, երբ դեռ փեթակի պես գործում էր Հովհ. Թումանյանի հիմնադրած Հայարտունը և դեռ ընդունակ էր հայ նորահաս պատանեությանը տալ հայրենի մշակույթի սեր և ճաշակ: Թիֆլիսում են կազմավորվում ապագա գրականագետի և արվեստաբանի հակումներն ու նախասիրությունները: Նա այստեղ է ավարտել միջնակարգ կրթությունը, մի որոշ ժամանակ էլ ուսանել Հայարտան դրամատիկական ստուդիայում:
Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Երևանի պետական համալսարանում, 1936-ին ավարտելով նրա լեզվագրական ֆակուլտետը:
Կարևոր է նկատել, որ Ռուբեն Զարյանն իբրև գրականագետ ձևավորվել է երևելի դասախոսների հսկողությամբ, որոնց հանդեպ իր խոր երախտագիտությունր նա արտահայտել է ընթերցողներին լավ հայտնի իր «Հուշապատումի» և «Մայրամուտից առաջ» հատորների բազմաթիվ էջերում: Համալսարանական միջավայրից ոչ պակաս` երիտասարդ Զարյանի աշխարհայացքի և աշխարհազգացողության վրա ազդեցություն են ունեցել իր անմիջական շփումները Եղիշե Չարեցի, Ալեքսանդր Շիրվանզադեի, Երվանդ Շահազիզի, Ավետիք Իսահակյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, հայ գրականության և արվեստի ուրիշ մեծանուն գործիչների հետ: Այդ ամենը նպաստել են, որ ի բնե աչքաբաց երիտասարդը բավականաչափ վաղ հայտնվի գրական-գեղարվեստական կյանքի կենտրոնում: 1932-ից ի վեր նրա անունը երևում է պարբերական մամուլի էջերում:
Նա բանասիրական գիտությունների առաջին թեկնածուներից մեկն է մեր իրականության մեջ. 1940-ին պաշտպանել է «Աբովյանի «Նախաշավիղը» և նրա պատմությունը» ատենախոսությունը և ստացել է իր հայցած գիտական աստիճանը: Այդ թեման հեղինակի վաղեմի նախասիրությունների արգասիքն էր: Նրան գրականագետի համբավ էր բերել ոչ այլ ինչ, քան «Աբովյանի կյանքը» թեև փոքրածավալ, բայց թարմաշունչ աշխատությունը: Եվ եթե հեղինակը հետևողականորեն չընթացավ այդ ուսումնասիրության բացած խոստումնալից հունով, ապա դրա պատճառը հրատարակչական և խմբագրական բազմազբաղ աշխատանքը եղավ` Հայպետհրատի գեղարվեստական գրականության բաժնի վարիչ (1938-1947 թթ.), «Սովետական գրականություն» ամսագրի խմբագիր (1941-1943 թթ.): Ե’վ մեկ և’ մյուս պաշտոններում Ռ. Զարյանի գործունեությունը եղավ ավելի քան արդյունավետ, բայց երկուսի համար էլ նա ենթարկվեց վարչական տույժերի և զրկվեց այդ պաշտոններից: Ընդգծելի է նրա գործունեության մի հատկությունը` ճանապարհ բանալ օժտված երիտասարդության առաջ` Անահիտ Սահինյան, Վիգեն Խեչումյան, Մարո Մարգարյան, Գևորգ Էմին, վերջապես, Պարույր Սևակ:
Հետագա տարիներին Ռ. Զարյանն իր գործունեության գլխավոր ասպարեզը դարձրեց թատերագիտությունը, որտեղ նրա ձեռքբերումները եղան ավելի նշանակալի: Ճիշտ է, ժամանակին տիրող քաղաքական իրադրության թելադրանքով այստեղ ևս հանիրավի մեղադրանքները պակաս չեղան (1949-ին, ի թիվս իր մի շարք գրչակիցների, նա մեղադրվեց իբրև, այսպես կոչված «կոսմոպոլիտ» թատերական քննադատ), որն արգելակեց, բայց արգելք չեղավ նրա թատերագիտական և մանկավարժական գործունեությանը: 1948-1958 թթ. նա եղել է Երևանի թատերական ինստիտուտի (1952-ից` Գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտ) արվեստի պատմության և տեսության ամբիոնի վարիչը, հայ թատրոնի պատմության առարկայի դասախոս: Իբրև դասախոս նա շարունակեց աշխատել հետագայում ևս` տասնյակ տարիներ: Ինստիտուտի շրջանավարտ բազմաթիվ դերասաններ, թատերագետներ ու բեմադրիչներ նրա սաներն են: Բայց նրա համար ավելի մեծ կարևորություն ունեցավ արվեստաբանության, իբրև գիտության, կազմակերպման գործը: 1953-1958 թ. նա եղել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի արվեստների տեսության և պատմության սեկտորի վարիչը, 1958ից նույն սեկտորի հիման վրա ստեղծված արվեստի ինստիտուտի տնօրենը:
Ակներև են Ռ. Զարյանի ծառայություններն այդ ինստիտուտը կազմակերպելու և հայ արվեստաբանության կենտրոնը դարձնելու գործում: Նրա 34-ամյա տնօրինության ընթացքում ինստիտուտում ստեղծվել են կերպարվեստի, երաժշտագիտւթյան, ճարտարապետության, ժողովրդական արվեստի, թատրոնի, կինոարվեստի և հեռուստատեսության բաժիններ, ինչպես նաև շեքսպիրագիտության կենտրոն և շեքսպիրագիտական գրադարան: Լույս են տեսել հայ արվեստի բոլոր ճյուղերին վերաբերող բազմաթիվ գրքեր` արվեստագիտական մի ամբողջ գրադարան, որն արտացոլում է հայ արվեստագիտության զարգացման նոր աստիճանը. կազմակերպել է հայ արվեստին նվիրված միջազգային հինգ գիտաժողով` առաջինը, երրորդը և հինգերորդը կայացել են Իտալիայում, երկրորդը և չորրորդը` Երևանում: Աննախադեպ իրենց ծավալով և միջազգային արվեստաբանական մտքի ընդգրկումով, այդ գիտաժողովները բացառիկ դեր խաղացին հայ միջնադարյան արվեստի գիտական լուսաբանության և միջազգային ճանաչման գործում:
Ինստիտուտի համագործակցությամբ Միլանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտին առընթեր ստեղծվել է հայ արվեստի ուսումնասիրման և վավերագրման կենտրոն, Հռոմի համալսարանին առընթեր` հայ մշակույթի ուսումնասիրման կենտրոն: Այդ գիտական համագործակցության արդյունքն են հայ միջնադարյան արվեստին նվիրված բազմաթիվ գրքերը, որոնք լույս են տեսել Միլանում և Հռոմում:
Կարելի է հավաստել, որ Ռ. Զարյանի ղեկավարած Արվեստի ինստիտուտը եղել է հանրապետության արվեստաբանական իրադարձությունների եթե ոչ նախաձեռնողը, ապա եռանդուն մասնակիցը, մասնակիցը նաև միջազգային համամիութենական ու միջհանրապետական այն բոլոր գիտաժողովների, որոնք այս կամ այն չափով առնչվում են հայ արվեստի հետ:
Չափազանց ընդգրկուն է Ռ. Զարյանի գրականագիտական-թատերագիտական վաստակը և մեծ է նրա հրատարակած գրքերի ու հրապարակած հոդվածների քանակը` նույնիսկ իր գրեթե 60 տարվա գործունեության համեմատ: Ուստի և նրա վաստակը հնարավոր է բնութագրել միայն ընդհանուր գծերով, մտաբերելով իր գլխավոր աշխատությունները:
Գրականագիտության մեջ դրանք են «Աբովյանի կյանքը» և Գաբրիել Սունդուկյանի երկերի գիտական հրատարակության երեք հատորի տեքստի պատրաստումը: Իհարկե, հայ մեծ լուսավորչի կյանքի ու գործի մասին շատ գրքեր են գրվել և էլի կգրվեն, բայց Ռ. Զարյանի փոքրածավալ աշխատությունը չի կորցնում իր գրավչությունը Աբովյանի կերպարը հմտորեն ուրվագծելու շնորհիվ: Ինչ վերաբերում է Սունդուկյանի երկերի գիտական հրատարակությանը, ապա դա տեքստաբանական բարձրորակ աշխատանքի մի օրինակ է, որ հնարավեր էր իրականացնել ոչ միայն մեծ թատերագրի գրական ժառանգության, այլև թիֆլիսահայ բարբառի անթերի իմացության շնորհիվ:
Թատերագիտության ասպարեզում Ռ. Զարյանի մնայուն գործերը հայ բեմի մեծ վարպետներ Սիրանույշին և Պետրոս Ադամյանին նվիրված մենագրություններն են` նրանց արտիստական էության խորունկ ըմբռնումով, ստեղծած կերպարների թատերագիտական վերլուծումներով, ժամանակաշրջանի հետ արվեստագետների ունեցած կապերի բացահայտումով:
Շեքսպիրագիտության մեջ` «Էջեր հայկական շեքսպիրապատումից» երկու հատորը, որոնց մեջ ամփոփված են հեղինակի վաղեմի նախասիրության և շատ տարիների մտորումների արդյունքները: Այդ երկհատորյակն է, որի համար 1981-ին հեղինակն արժանացավ Հայկական ԽՍՀ պետական մրցանակի:
Կա մի ասպարեզ, ուր Ռ. Զարյանն անմրցելի է, ուր նրա գրիչը եղել է ավելի բեղմնավոր, քան մեկ ուրիշինը` հուշապատումը: Հուշեր շատերն են գրում, բայց Ռ. Զարյանը գրականության այդ տարատեսակում հասել է մի արդյունքի, որ աննախադեպ է` ստեղծելով մեծահարուստ մի պատկերասրահ այն մարդկանց դիմանկարների, որոնց հետ նա շփումներ է ունեցել իր երկար ու ձիգ կյանքի ընթացքում: Եվ քանի որ շատ մեծ է այդ մարդկանց թիվը և հեղինակին ոչինչ չի պակասել նրանց սիրով ու երախտագիտությամբ պատկերելու համար, ապա, դրա շնորհիվ նրա «Հուշապատում» և «Մայրամուտից առաջ» հատորները կարելի է դիտել իբրև գրականության և արվեստի վերջին կես դարի պատմության յուրահատուկ մի հանրագիտարան` ոչ միայն գլխավոր, այլև երկրորդական գործող անձերով: Այս վերջին պարագան շատ էական է, քանի որ բոլորն առաջին կարգի մեծությունների մասին են գրում, իսկ մյուսները` ուսուցիչներ, լրագրողներ, դերասաններ և այլն, որոնք մշակութային կյանքի միջավայր են ստեղծում, առանց նշանավորների շարքը դասվելու, մոռացվում են իսպառ: Ռ. Զարյան-հուշագիրը նրանց առանձին ուշադրության է արժանացրել` դրանով իսկ մշակույթի պատմությունը ներկայացնելով ավելի ամբողջաբար և հարգանքի տուրք տալով նրանց, որոնց մեծ մասը զոհն է դարձել բռնապետական կամայականության:
Ռ. Զարյանի գրական, գիտական, մանկավարժական աշխատանքները մշտապես ուղեկցվել են հասարակական լայնահուն գործունեությամբ: Ասել, թե նա եղել է Հայկական ԽՍՀ գրականության, արվեստի և ճարտարապետության պետական մրցանակների հանձնաժողովի նախագահը (1974-1981 թթ.), հանդիսանում է Հռոմի «Տիբերինա» ակադեմիայի թղթակից անդամը, անդամն է գերմանական շեքսպիրագիտության ընկերության, Հայաստանի գրողների միության
վարչության,Թատերական գործիչների միության նախագահության, տարբեր հաստատությունների գիտական և գեղարվեստական խորհուրդների, հանդեսների խմբագրական կոլեգիաների, նշանակում է քիչ բան ասել: Կարևոր է ընդգծել, որ ամենուրեք նա եղել է ոչ թե պատվավոր անդամ, այլ մշակույթի զարգացմանն իր նպաստը բերող նախանձախնդիր գործիչը:
Կարծես թե շատ էլ ծանրակշիռ բան չէ նման գործչի մասին խոսելիս նշել, որ նա հանդես է եկել զեկուցումներով: Սակայն հարկավոր է շեշտել, որ դա եղել է նրա կյանքի կարևոր գործերից մեկը: Տիրապետելով նաև բանավոր խոսքի արվեստին, Ռ. Զարյանը մշակույթի տարբեր երևույթների մասին հարյուրավոր զեկուցումներ է կարդացել ոչ միայն հոբելյանական մեծաշուք հանդեսներում, այլև գյուղերում, արտադրական ձեռնարկություններում, ուսումնական հաստատություններում, հայ գաղթօջախներում (Եգիպտոս, Լիբանան, Սիրիա, Անգլիա, Իտալիա, Կանադա և այլուր):
Բանավոր ելույթներով Ռ. Զարյանը հետամուտ է նույն նպատակին, ինչ որ իր աշխատություններով` արվեստաբանորեն իմաստավորել, բարձրացնել, հաստատել հայ գեղարվեստակամ մշակույթը:
Ռ. Զարյանի աշխատությունները թարգմանվել են ռուսերեն, վրացերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, իսպաներեն:
Այսպես միանպատակ և ամբողջական է Ռ. Զարյանի բազմաճյուղ գործունեությունը, ինչպես ինքն է իբրև արվեստաբան և անհատականություն:
