Cover Image
close this bookՄանթաշյան Ադոլֆ Հայրապետի (1932-2021)
View the documentԱ. Հ. ՄԱՆԹԱՇՅԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏԱՐԵԹՎԵՐԸ
View the documentԱ. Հ. ՄԱՆԹԱՇՅԱՆԻ ԳԻՏԱԿԱՆ, ԳԻՏԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԿԱՆ ԵՎ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ
Open this folder and view contentsՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ադոլֆ Հայրապետի Մանթաշյանը ծնվել է Երևանում 1932 թվականի օգոստոսի 16-ին։ Հայրը՝ Հայրապետ Հակոբի Մանթաշյանը, մասնագիտությամբ ինժեներ-գեոդեզիստ, զոհվել է 1942թ-ին Ստալինգրադում, մայրը՝Հասմիկ Գեղամի Մանթաշյանը մանկավարժ էր (մահացել է 1968-ին)։
Հոր աշխատանքի հետ կապված՝ ընտանիքը Երևանից տեղափոխվել է Թբիլիսի։ 1951թ. ավարտել է միջնակարգ դպրոցը Թբիլիսիում և նույն թվականին ընդունվել Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի քիմիկատեխնոլոգիական ֆակուլտետը, որն ավարտել է գերազանց գնահատականներով և աշխատանքի անցել ինստիտուտի «Քիմիական տեխնոլոգիայի պրոցեսներ և ապարատներ» ամբիոնում որպես ավագ լաբորանտ։
1958թ. Ա.Հ. Մանթաշյանը ընդունվել է ԽՍՀՄ ԳԱ Վ.Ի.Լենինի շքանշանակիր Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի (ք.Մոսկվա) ասպիրանտուրան, գործուղվելով Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի կողմից. Հայաստանում քիմիական ֆիզիկայի բնագավառում գիտական կենտրոն կազմակերպելու որոշման կապակցությամբ։
1962թ. Մոսկվայում պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսությունը և վերադարձել Երևան։ Այնուհետև նա աշխատանքի է անցել ՀԽՍՀ ԳԱ-ի կողմից կազմակերպվող քիմիական ֆիզիկայի լաբորատորիայում՝ սկզբում որպես գլխավոր ինժեներ, ապա՝ գիտական քարտուղար։
1974թ. պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն։ 1975թ. ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի լաբորատորիայի հիման վրա ստեղծվեց ՀԽՍՀ ԳԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտը, Ա.Հ. Մանթաշյանը նշանակվեց ինստիտուտի գիտական գծով տնօրենի տեղակալ, որպես տնօրենի տեղակալ աշխատել է մինչև 1977թ.՝ միաժամանակ վարելով «Ածխաջրածինների լաբորատորիայի» վարիչի պաշտոնը։
1976թ. «Տարրական պրոցեսները դանդաղ գազաֆազ ռեակցիաներում» մենագրության և այդ աշխատության մեջ ընդհանրացված աշխատանքների ցիկլի համար ակադեմիկոս Ա.Հ. Մանթաշյանը արժանացել է ՀԽՍՀ Պետական մրցանակի։
1977թ. Ա.Հ. Մանթաշյանին շնորհվել է պրոֆեսորի կոչում «քիմիական ֆիզիկա» մասնագիտության գծով։
1987թվականից նշանակվել է ՀԽՍՀ ԳԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն։
1990թ. ընտրվել է ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ։ Ա.Հ. Մանթաշյանը քիմիական ֆիզիկայի և ֆիզիկական քիմիայի բնագավառի հայտնի մասնագետ է։ Ա.Բ. Նալբանդյանի հետ համատեղ նա մեծ ներդրումներ ունի Հայաստանում քիմիական ֆիզիկայի ծագման և զարգացման, ՀՀ ԳԱԱ քիմիական ֆիզիկայի ստեղծման և հանրապետությունում քիմիական կինետիկայի դպրոցի հիմնադրման գործում։
Ա.Հ. Մանթաշյանի գիտական գործունեությունը վերաբերում է բարդ քիմիական ռեակցիաների մեխանիզմների ուսումնասիրմանը՝ ընդգրկելով ռադիկալաշղթայական ռեակցիաները ու այրման պրոցեսները, տարրական մասնիկների հետազոտումը ազատ ռադիկալների մակարդակով։ Այս ուղղությունը բերեց նոր փաստերի բացահայտման։ Ռադիկալների հայտնաբերումը և նրանց ռեակցիաների ուսումնասիրումը թույլ տվեց առաջարկել օքսիդացման սկբունքորեն նոր մեխանիզմ և բացահայտել մի շարք երևույթների բնույթը, ինչպիսիք են սառը բոցերը, բացասական ջերմաստիճանային գործակիցը, օսցիլիացիոն ռեժիմները, որոնք զուգակցում են ածխաջրածինների օքսիդացման և այրման պրոցեսներին։ Տվյալ ուղղությունը տարածվեց Սովետական Միության և արտասահմանյան երկրների մի շարք գիտական կենտրոններում։
Ա.Հ. Մանթաշյանի կողմից հիմնադրվել են ռադիկալաշղթայական ռեակցիաների մասնակցությամբ ընթացող զուգորդված պրոցեսների իրականացումը՝ շղթայական ռեակցիաների ազդեցությամբ ընթացող անօրգանական կարծրաֆազ ու գազաֆազ նյութերի և միացությունների փոխարկումը, մետաղների օքսիդների և սուլֆիդների վերականգնման պրոցեսները, անօրգանական գազաֆազ միացությունների օքսիդացման և վերակամգնման պրոցեսները ։ Ա.Հ. Մանթաշյանը ցույց է տվել, որ զուգորդված պրոցեսները ընթանում են մեկ ընդհանուր շղթայական մեխանիզմով՝ նույն ատոմների և ազատ ռադիկալների մասնակցությամբ։
Ա.Հ. Մանթաշյանի աշխատանքների հաջորդ փուլը՝ «Քիմիական ռեակցիաները ոչ իզոթերմ պայմաններում» նվիրված է ռեակցիաների ընթանալու առանձնահատկություններին։ Այդ հետազոտությունները ուղղակի առնչվում են բարձր ջերմաստիճանային արդյունաբերական պրոցեսներին, այնպիսի պրոցեսի, ինչպիսին է , օրինակ բնական գազից ացետիլենի սինթեզը։
Ուսումնասիրված է գազային համակարգերի վարքը արագ ադիբատ սեղմման պայմաններում բարձր ջերմաստիճաններում (մինչև մի քանի հազար)և բարձր ճնշումների (հարյուրավոր մթնոլորտ) տակ։ Ցույց է տված,օրինակ, որ մեթանի՝ կրեկինգի միջոցով ացետիլեն ստանալիս, վերջինս, քայքայվելով մրի և ջրածնի, կրկին կարող է գոյանալ քայքայման այդ պրոդուկտներից բարձր ջերմաստիճաններում։ Ջրածնի ներկայությամբ պրոցեսը տանելիս խիստ աճում է ելքն ըստ ացետիլենի։ Այդ հետազոտությունների շնորհիվ սկիզբ է դրվել նոր ուղղության՝ մեթանի հիդրոկրեկիների։
Ադիաբադ սեղմման պայմաններում բնական գազի օքսիդացման ուղղությամբ տարված աշխատանքները թույլ են տվել բացահայտել ճնշման և ջերմաստիճանի փոփոխման արագության դերը ռեակցիաների այնպիսի պրոդուկտներ առաջանալիս, ինչպիսիք են մեթանոլը և ֆորմալդեհիդը։
Ա.Հ. Մանթաշյանի գիտական ուսումնասիրություններից է՝ «Մոլեկուլների փոխարկումը ծավալում և ռեակտորի մակերեսին, որն ուղեկցվում է ռադիկալների առաջացմամբ։ Շղթաների հարուցումը» թեման։
Ռադիկալների սառեցման եղանակով հնարավոր եղավ ուսումնասիրել շղթայական ռեակցիաների առավել դանդաղ ընթացող փուլը՝ շղթաների հարուցման փուլը։ Այդ ուղղությունը արտահայտված է մի շարք աշխատանքներում, որոնցում շղթաների հարուցումն ուսումնասիրված է ջրածնի և թթվածնի, տարբեր ածխաջրածինների փոխազդեցությունների, ինչպես նաև հալոյիդալկալիների քայքայման օրինակների վրա, որը շատ կարևոր է ճյուղավորված շղթայական և վերասերված-ճյուղավորված ռեակցիաների համար։
Ցույց է տրված, որ բարձր ջերմաստիճաններում մոլեկուլները փոխազդում են, առաջացնելով ռադիկալներ և ռեակցիայի էնդոթերմիկ էֆեկտին հավասար ակտիվացման էներգիա։ Դա առաջին փորձնական հաստատումն է շղթաների հարուցման մեխանիզմի վերաբերյալ այն պատկերացումների, որոնք առաջ են քաշվել և զարգացվել Ն.Ն. Սեմյոնովի կողմից։ Դրա հետ մեկտեղ ցույց է տրված, որ ավելի ցածր ջերմաստիճաններում, երբ ընթանում են շղթայական ռեակցիաները, ռադիկալների հարուցումը տեղի է ունենում հետերոգեն ձևով, ռեակտորի պատերին, ռադիկալների արտանետմամբ ռեակտորի ծավալի մեջ, որտեղ դրանք մտնում են շղթաների շարունակվող ռեակցիայի մեջ։
Մշակված է մոտեցում շղթաների հարուցման հոմոգեն և հետերոգեն մասերի անջատման վերաբերյալ։ Այդ մոտեցումը կիրառում է գտել նաև երկրի այլ գիտական կենտրոններում։ Այսպիսով տվյալ ուղղությամբ կատարված աշխատանքների շնորհիվ ցույց է տրված, որ ռեակտորի ծավալում պարունակվող նյութերի մոլեկուլները ռեակտորի պատերի հետ բախվելիս կարող են առաջացնել նոր ռադիկալներ՝ ռեակտորի ծավալում, որը բնականաբար, բարդ քիմիական պրոցեսների, մասասնավորապես՝ճյուղավորված շղթայական ռեակցիաների ուսումնասիրության համար նոր ուղիներ է բացում։
Վերջին տարիների Ա.Հ. Մանթաշյանի գիտական աշխատանքներից է անօրգանական նյութերի փոխարկուման մեխանիզմները ։ Դրանք քիմիական գիտությունների մեջ բացել են նոր հետազոտությունների բնագավառ և կարող են հանգեցնել նոր տեխնոլոգիական պրոցեսների, այդ թվում մետալուրգիական պրոցեսների գիտական հիմունքների ստեղծման։ Նոր մոտեցման մեջ օգտագործված է ճյուղավորված շղթայական պրոցեսներում ատոմների և ռադիկալների, բարձր քիմիական ակտիվություն ունեցող մասնիկների գերհավասարակշռային կոնցենտրացիաների առաջացման իրողությունը։ Ինչպես ցույց են տվել հետազոտությունների արդյունքները, այդպիսի պրոցեսների իրականացումը պինդֆազային անօրգանական միացությունների հետ շփման դեպքում, որոշակի պայմաններում, տեղի է ունենում եռանդուն փոխարկում։
Իրականացվում է գազային և պինդ ֆազերում քիմիական փոխարկման համակցված պրոցես նկատելիորեն ցածր ջերմասիճաններում։ Դրա հետևանքով հաջողվում է իրականացնել մետաղների (մոլիբդեն, պղինձ, երկաթ, ցինկ և այլն) սուլֆիդների փոխարկման, մետաղների օքսիդների վերականգնման, մետաղների օքսիդների քլորացման, այնպիսի թափոնային մետալուրգիական խարամներից, ինչպիսիք են Ալավերդու լեռնամետալուրգիական կոմբինատի խարամները, երկաթի և գունավոր մետաղների կորզման, բնական ալյումասիլիկատային հումքից երկաթի կորզման և այլ պրոցեսները։
Մշակված է տիտանի օքսիդներից և տիտան պարունակող խարամներից տիտանի քասքլորիդի ստացման նոր արդյունավետ եղանակ։ Այդ եղանակն օժտված է մի շարք առավելություններով՝ եղածների հետ համեմատած։
Առաջարկված նոր եղանակները պաշտպանված են հեղինակային արտոնագրերով։
Ա.Հ. Մանթաշյանի հիմնարար հետազոտությունների արդյունքները նաև հիմք են հանդիսանում կարևոր գործնական նպատակների համար. ստեղծել նոր քիմիկատեխնոլոգիական և մետալուրգիական պրոցեսների գիտական հիմունքներ, որոնք ուղղված են բնական ածխաջրածնային և միներալ հումքի արդյունավետ վերամշակմանը։
Ա.Հ. Մանթաշյանը հեղինակ է 200-ից ավելի գիտական հոդվածների, գյուտերի, 20-ից ավելի արտոնագրերի, ինչպես նաև «տարրական պրոցեսները դանդաղ գազաֆազ ռեակցիաներում» մենագրության։ Նրա աշխատությունները հրատարակվել են հայրենական և արտասահմանյան գիտական պարբերականներում։ Իր հետազոտությունների արդյունքների մասին զեկուցումներով Ա.Հ. Մանթաշյանը մշտապես հանդես է եկել արտասահմանյան տարբեր երկրների միջազգային խորհրակցություններում և գիտաժողովներում՝ նվիրված այրման պրոցեսներին և քիմիական կինետիկային ։
Ա.Հ. Մանթաշյանը Ռուսաստանի ԳԱ «Քիմիական ֆիզիկա», «Հայկական քիմիական ամսագրի» միջազգային պարբերական «Chemical Physics Reports» ամսագրերի խմբագրական կոլեգիաների անդամ է։ Նա հանդիսանում է Ռուսաստանի Դ.Ի. Մենդելեևի անվան քիմիական ընկերության ֆիզիկական և կոլոիդ քիմիայի գիտական խորհրդի անդամ, Այրման միջազգային ինստիտուտի անդամ, ավելի ուշ Ամերիկյան քիմիական ընկերության երաշխավորությամբ ընտրվել է միջազգային գիտական ֆոնդի (Սորոսի ֆոնդի) հատուկ հանձնաժողովի անդամ։ «Քիմիական կինետիկա և ֆիզիկական քիմիա» մասնագիտություններով գիտական աստիճաններ շնորհող մասնագիտացված գիտական խորհրդի նախագահն է. ՀՀ ԳԱԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտական խորհրդի նախագահն է ։ ՀՀ ճարտարագիտական ակադեմիայի անդամ է։ Նա ընտրվել է նաև ՀՀ ԳԱԱ «Բնական գիտությունների» բաժանմունքի «քիմիական գիտությունների» պրոբլեմային հանձնաժողովի նախագահ։
Գիտական աշխատանքին զուգահեռ Ա.Հ. Մանթաշյանը զբաղվել է մանկավարժության բնագավառում բարձրորակ կադրերի պատրաստման աշխատանքով։ Երկար տարիներ՝սկսած 1963թ., դասախոսություններ է կարդացել Երևանի Պետական համալսարանում, այնուհետև՝ Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում (այժմ՝ Հայաստանի Պետական ճարտարագիտական համալսարան), որտեղ հասարակական կարգով գլխավորել է «ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի» ամբիոնը։
Նրա ղեկավարությամբ պաշտպանվել են ավելի քան 20 թեկնածուական և մի քանի դոկտորական ատենախոսություններ։