Ակադեմիկոս Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյանը սովետական խոշորագույն աստղաֆիզիկոս, տեսական աստղաֆիզիկայի սովետական դպրոցի հիմնադիր ծնվել է 1908թվականին:

Ճշգրիտ գիտությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը նրա մոտ հանդես է եկել շատ վաղ հասակում: Աշակերտական նստարանից նա ցուցաբերում է մաթեմատիկական աչքի ընկնող ընդունակություննԵրևան: Դպրոցական տարիներին ինքնուրույն կերպով զբաղվում է աստղագիտության և տեսական ֆիզիկայի հարցերով: Այդ շրջանում նա հատկապես տարվում է Ալբերտ Էյնշտեյնի ստեղծած հարաբերականության տեսությամբ: 1924թ.Վ. Համբարձումյանը Լենինգրադում ընդունվում է ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետ: 1926թ. հրապարակվում է նրա առաջին գիտական աշխատանքը (հեղինակակից՝ Ն. Ա. Կոզիրև) արեգակնային ջահերի հետազոտության մասին: Մինչև համալսարանն ավարտելը Վ. Համբարձումյանն իրար հետևից հրապարակում է մոտ տասը գիտական հոդված, որոնք վկայում էին դրանց հեղինակի գիտական հետաքրքրությունների լայն շրջանակի մասին (տեսական ֆիզիկա, աստղաֆիզիկա և մաթեմատիկական ֆիզիկա):

Լենինգրադի համալսարանն ավարտելուց հետո՝ 1928թ. Վ. Համբարձումյանն ընդունվում է Պուլկովյան աստղադիտարանի ասպիրանտուրան, որտեղ նրա գիտական ղեկավարը ռուս խոշորագույն աստղաֆիզիկոս Ա. Ա. Բելոպոլսկին էր: Այդ տարիներից Վ. Համբարձումյանն իր ուժերը և ժամանակը ամբողջապես նվիրում է տեսական աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության զարգացման գործին: Այդ մի ժամանակաշրջան էր, երբ ատոմի ժամանակակից տեսության առաջացումը ստեղծել էր անհրաժեշտ նախադրյալներ դեռևս շատ երիտասարդ տեսական աստղաֆիզիկայի բուռն ծաղկման համար: Վ. Համբարձումյանը դարձավ առաջին տեսաբան-աստղաֆիզիկոսը Սովետական Միության մեջ:

Իր տեսական աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը հիմնական շեշտը դնում է քննարկվող պրոբլեմի ֆիզիկական կողմի վրա, մաթեմատիկական ապարատը դիտելով որպես հետազոտության չափազանց կարևոր և անհրաժեշտ, սակայն միայն օժանդակ միջոց: Հենց այդպիսի մոտեցման մեջ է նրա աշխատանքների հիմնական տարբերությունը աստղաֆիզիկայի արևմտյան շատ ներկայացուցիչների աշխատանքներից: Վերջիններիս մոտ Վ. Համբարձումյանի վկայությամբ, նկատելի է այս կամ այն հարցի լուծման ժամանակ ծագող մաթեմատիկական խնդիրներով հրապուրվելը, և բացակայում է այն հիմնական ֆիզիկական ենթադրությունների գործնական քննարկումը, որոնց վրա տվյալ տեսությունը հենվում է …:

1932թ. լույս տեսավ Վ. Համբարձումյանի «Մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության մասին» աշխատությունը, որը դարձավ գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսության հիմնական անկյունաքարը: Նրա մեջ մշակված է մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության նուրբ և հստակ տեսությունը, որը ընկած է այդ բնագավառում կատարված բոլոր հետագա աշխատանքների հիմքում: Այդ տեսությունը տվեց միգամածությունների կողմից ջերմ աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման վերամշակման ֆիզիկական պրոցեսների ճիշտ մաթեմատիկական մեկնաբանությունը: Հիշյալ աշխատանքով սկսվում է Վ. Համբարձումյանի` գազային միգամածությունների ֆիզիկայի հարցերին նվիրված աշխատանքների արժեքավոր սերիան: Այդ աշխատանքներում լուծված են միգամածություններում էներգիայի տեղափոխման, ատոմների գրգռման և իոնացման «արգելված» գծերի ճառագայթման և մի շարք այլ հարցԵրևան:

Այդ սերիային է հարում Վ. Համբարձումյանի` «Նոր աստղերի կողմից նետված գազային թաղանթների զանգվածների մասին» աշխատանքը, որտեղ առաջին անգամ հաջողվել է գնահատել այդ թաղանթների զանգվածները: Գազային թաղանթների զանգվածների որոշման աշխատանքում մշակված մեթոդները կիրառելի են անկայուն աստղերի ( Գերնորեր, Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղեր, սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող աստղեր և այլն) թաղանթների համար, իսկ զանգվածների ստացված գնահատականները ունեն կարևոր կոսմոգոնիկ նշանակություն:

Բացի տեսական հետազոտություններից, Վ. Համբարձումյանն այդ տարիներին կատարում է մի շարք դիտողական աշխատանքնԵրևան: Դրանցից արժե նշել լուսանկարչական սպեկտրոֆոտոմետրիայի գծով Սովետական Միության մեջ կատարված առաջին աշխատանքները՝ նվիրված v Կասիոպեայի աստղին (հեղինակակից՝Ն. Ա. Կոզիրև) և գազային միգամածություններին:

1936թ. Վ. Համբարձումյանը մշակեց աստղերի տեսագծային արագություններով նրանց տարածական արագությունների բաշխման ֆունկցիայի որոշման ընդհանուր տեսությունը:

Աստղագիտության մեջ գիտական խոշոր ներդրում էր աստղային սիստեմների համար Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված նոր, հատուկ ֆիզիկական վիճակագրությունը: Իրական աստղային սիստեմներում աստղերի փոխազդեցության ուժերը որոշվում են Նյուտոնի տիեզերական ձգողականության օրենքով. նրանց համար վիճակագրական ֆիզիկայի օրենքները անմիջականորեն կիրառելի չեն: Վ. Համբարձումյանի առաջադրած աստղային սիստեմների այդ և այլ առանձնահատկությունները հաշվի առնող ֆիզիկական վիճակագրությունը հզոր միջոց հանդիսացավ այդ սիստեմների դինամիկական ուսումնասիության համար: Նոր ֆիզիկական վիճակագրության մեթոդները Վ. Համբարձումյանի կողմից հաջողությամբ կիրառվեցին կրկնակի աստղերի և աստղակույտերի նկատմամբ ու հանգեցրին հետաքրքրական արդյունքների:

Ցավոք սրտի, Վ. Համբարձումյանի՝ աստղային դինամիկայի ընդհանուր հարցերին նվիրված Լենինգրադի պետական համալսարանում 1934-1935 թթ. կարդացած դասախոսությունները և զեկուցումները, որոնք մեծ ազդեցություն են ունեցել այդ հարցերի հետագա մշակման վրա, մինչև օրս հրապարակված չեն:

1935-37թթ. Է վերաբերում Վ. Համբարձումյանի գիտական բանավեճը անգլիական նշանավոր գիտնական Ջինսի հետ մեր աստղային համակարգության՝ Գալակտիկայի ժամանակակից վիճակի տևողության (հասակի) մասին: Կրկնակի աստղերի և բաց աստղակույտերի վիճակագրությանը նվիրված աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ Գալակտիկայի հասակը չի անցնում 1010 տարուց:

Այդ գնահատականը հազար անգամ ավելի փոքր էր այն գնահատականից, որ գիտնականների կողմից ընդունված էր Ջինսի հաշվումների վրա:

Վ. Համբարձումյանը ապացուցեց, որ Ջինսի ստացած գնահատականը կրկնակի աստղերի վերաբերյալ դիտողական տվյալների տեսական սխալ մեկնաբանության արդյունք է: Վ. Համբարձումյանի այդ կարևոր եզրակացությունները հաստատվեցին հետագա հետազոտություններով և լայն ճանաչում ստացան գիտության մեջ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները շուտով ըստ արժանվույն գնահատվեցին: 1934 թ. նրան շնորհվում է պրոֆեսորի կոչում, 1935թ. առանց դիսերտացիայի պաշտպանության՝ ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան, իսկ չորս տարի հետո՝ 1939թ. Վ. Համբարձումյանն ընտրվում է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների մի ստվար սերիա նվիրված է միջաստղային նյութի ուսումնասիրությանը:

Միջաստղային միջավայրում լույսի կլանման երևույթի հայտնագործումից հետո պարզ դարձավ, որ Գալակտիկայի կառուցվածքի ուսումնասիրությունն անհարին է առանց միջաստղային նյութի հատկությունների բազմակողմանի ուսումնասիրության: Աստղերի ճառագայթված լույսի կլանումն այդ նյութի կողմից զգալի փոփոխություններ է մտցնում այդ աստղերի պայծառությունների մեջ, աղավաղում է նրանց իրական բաշխումը: Այդ բանը խիստ դժվարացնում է Գալակտիկայի կառուցվածքի հետազոտությունը: Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները կարևոր քայլ էին միջաստղային կլանող նյութի հատկությունների և կառուցվածքի ուսումնասիրության ուղղությամբ: Իր աշակերտ Շ. Գ. Գորդելաձեի հետ միասին, քննարկելով դիֆուզ փոշային միգամածությունների՝ նրանց լուսավորող աստղերի հետ ունեցած կապի հարցը, նա ցույց տվեց, որ այդ կապը մեծ մասամբ պատահական է: Մյուս կողմից, սրամիտ հաշվումների հիման վրա ապացուցվեց, որ Գալակտիկայի ծավալում լուսավորվում է փոշային միգամածությունների միայն աննշան մասը: Չլուսավորվող փոշային միգամածույունների ընդհանուր քանակի գնահատությունը հանգեցրեց այն եզրակացության, որ Գալակտիկայում լույսի կլանման երևույթը պայմանավորված է նրա ներսում բազմաթիվ փոշային միգամածությունների` կլանող ամպերի առկայությամբ, որոնք կենտրոնացված են Գալակտիկայի սիմետրիայի հարթության շուրջը: Միջաստղային կլանող միջավայրի այդպիսի՝ պատառաձև կառուցվածքի վերաբերյալ պատկերացումը հաստատվեց Վ. Համբարձումյանի և ուրիշ հետազոտողների հետագա աշխատանքներով և հաստատուն կերպով մտավ գիտության մեջ:

Իր մի շարք աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը մշակեց մի նոր տեսություն, որը հնարավորություն տվեց միջաստղային կլանող ամպերի կարևոր հատկությունները բնութագրող մեծությունները որոշել աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման հետազոտության միջոցով: Այդ, այսպես կոչված, ֆլյուկտուացիաների տեսությունը կարևոր դեր խաղաց կլանող ամպերի կառուցվածքի և հատկությունների ուսումնասիրության գործում և աստղաբաշխության մեջ ստեղծեց մի նոր ուղղություն:

Հայրենական մեծ պատերազմը չընդհատեց Վ. Համբարձումյանի գիտական-կազմակերպական գործունեությունը: 1941 թ. նա նշանակվում է Լենինգրադի պետական համալսարանի ֆիզիկայի մասնաճյուղի պետ՝ Ելաբուգա քաղաքում, (Թաթարական ԱՍՍՌ), որտեղ էվակուացվել էին համալսարանի կարևորագույն գիտական լաբորատորիաները: Գիտական լաբորատորիաներում Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ պատերազմի ծանր օրերին կատարվում են պաշտպանական և տնտեսական խոշոր նշանակություն ունեցող մի շարք արժեքավոր հետազոտություննԵրևան:

Մասնաճյուղի գիտական ղեկավարությունը Վ. Համբարձումյանը զուգակցում է իր գիտական աշխատանքի հետ՝ պղտոր միջավայրում լույսի բազմապատիկ ցրման պրոբլեմի վրա:

Այդ տարիներին Վ. Համբարձումյանի մշակած լուսի ցրման նոր և յուրօրինակ տեսությունը խոշոր ավանդ հանդիսացավ գիտության մեջ ՝ ունենալով կարևոր նշանակության ֆիզիկայի, աստղաֆիզիկայի, երկրաֆիզիկայի շատ հարցերի համար: Այդ տեսությունը 1946 թ. գնահատվում է Ստալինյան մրցանակով:

1943թ. ստեղծվում է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիան: Վ. Համբաձումյանը ընտրվում է Ակադեմիայի իսկական անդամ և փոխնախագահ: Շուտով նա մշտկան բնակության է տեղափոխվում Երևան և իր ձեռքը վերցնում Ակադեմիայի՝ Երևանի աստղադիտարանի ղեկավարությունը, որի գիտական ղեկավարն էր 1940 թվականից:

Վ. Համբարձումյանը շարունակում է ֆլյուկտուացիաների իր տեսության մշակումը, լույսի ցրման նոր տեսության կապակցությամբ առաջին անգամ նրա կողմից ձևակերպված «ինվարիանտության սկզբունքի» կիրառման հիման վրա, սկզբունք, որ հետագայում բազմաթիվ կիրառություններ ունեցավ աստղաֆիզիկայում և ֆիզիկայում: Միաժամանակ լույսի ցրման տեսությունը նա զարգացնում է բազմազան մասնավոր և ընդհանուր դեպքերի համար:

1946 թ. Վ. Համբարձումյանի նախաձեռնությամբ և Հայկական ՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի Նախագահության որոշմամբ սկսվում է Ակադեմիայի՝ Բյուրականի աստղաֆիզիկական դիտարանի (աստղադիտարանի) շինարարությունը, որի ավարտից հետո նա դառնում է առաջին տնօրենը: Շինարարությանը զուգահեռ, Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ, նրա աշակերտների մի փոքրկ խումբ սկսում է դիտողական աշխաանքները Գալակտիկայի կառուցվածքի ուսումնասիրության նպատակով: Ինքը` Վ. Համբարձումյանը, զբաղվում է աստղերի և աստղային համակարգերի վերաբերյալ աշխարհի տարբեր աստղադիտարաններում կուտակված հարուստ դիտողական նյութի մանրամասն տեսական վերլուծությամբ և ընդհանրացմամբ:

Այդ աշխատանքը, որը Վ. Համբարձումյանի կողմից փաստորեն սկսված էր դեռ 1937 թ., 1947 թ. պսակվեց Գալակտիկայում նոր տիպի աստղային համակարգերի՝ աստղասփյուռների հայտնագործությամբ: Աստղասփյուռների հայտնագործումը, նրանց գոյության փաստից բխող եզրակացությունների նշանակությամբ, խոշորագույններից մեկն է գիտության մեջ վերջին տասնամյակների ընթացքում: Այդ հայտնագործման համար ելակետ հանդիսացավ Օ և B տիպերի ջերմ աստղերի , ինչպես նաև սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող թզուկ աստղերի` կուտակումներով հանդես գալու ձգտումը: Այդ աստղերը երկնակամարի վրա դասավորված են խմբերով: Նրանց տարածական բաշխման ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ այդ խմբերը տարածության մեջ զբաղեցնում են սահմանափակ ծավալնԵրևան: Սա նշանակում է, որ հիշյալ խմբերն իրենցից ներկայացնում են աստղերի ֆիզիկական սիստեմնԵրևան: Ի տարբերություն նախկնում հայտնի սիստեմների՝ աստղակույտերի այդ խմբերը Վ. Համբարձումյանի կողմից անվանվեցին աստղասփյուռնԵրևան:

Ինչպես ցույց է տվել Վ. Համբարձումյանն իր աշխատանքներում, Աստղասփյուռները միանման ֆիզիկական հատկություններ ունեցող աստղերի՝ դինամիկական տեսակետից անկայուն խմբեր են, որոնք ընդամենը մի քանի տասնյակ միլիոն տարում պետք է քայքայվեն: Այլ կերպ ասած, աստղասփյուռների, ինչպես նաև նրանց կազմում դիտվող աստղերի հասակը չի անցնում 107 տարուց: Սակայն, Վ. Համբարձումյանի կողմից նախկինում արդեն հաստատվել էր, որ Գալակտիկայի (ամբողջությամբ վերցրած) 109-1010 տարի է: Այստեղից, բնականաբար, ստացվեց այն հետևությունը, որ աստղասփուռները Գալակտիկայում երիտասարդ գոյացումներ են: Աստղասփյուռների գոյության փաստից արվեցին հետևյալ հիմնական եզրակացությունները:
1. Աստղերը Գալակտիկայում առաջացել են նրա կյանքի տարբեր փուլերում և աստղառաջացման պրոցեսը նրա ներսում ներկայումս շարունակվում է:
2. Աստղասփյուռները Գալակտիկայում այն օջախներն են, որտեղ կազմավորվում են աստղերը:
3.Աստղերը Գալակտիկայում առաջանում են խմբերով:

Աստղասփյուռների ուսումնասիրությունը սովետական և օտարերկրյա շատ գիտնականների կողմից հանգեցրեց այնպիսի արդյունքների, որոնք լիովին հաստատում են Վ. Համբարձումյանի եզրակացությունները այդ սիստեմների բնույթի և հատկությունների մասին:

Այսպես, օրինակ, 1949թ. աստղասփյուռների անկայունության մասին պատկերացման հիման վրա Վ. Համբարձումյանը կանխագուշակել էր աստղասփյուռների լայնացման երևույթը: Այդ կանխագուշակությունը փայլուն կերպով հաստատվեց փաստական տվյալների հիման վրա 1951թ. հոլանդացի Բլաաուի կողմից՝ Լեյդենում, ապա` Բ. Ե. Մարգարյանի կողմից՝ Բյուրականում: Ավելի ուշ աստղասփյուռների լայնացումը հաստատող տվյալներ հրապարակվեցին Բլաաուի և ամերիկացի Մորգանի կողմից: Հետագա հետազոտությունները լրացուցիչ ապացույցներ բերեցին այդ պատկերացման օգտին:

Աստղագիտության պատմության մեջ վերջին կես դարում դժվար է նշել նախկինում բոլորովին անհայտ երևույթի տեսական կանխագուշակության մի այլ, ավելի զարմանալի օրինակ: Բանն այն է, որ այդ կանխագուշակությունը վերաբերում էր աստղերի բոլորովին նոր տեսակի շարժումներին (աստղային սիստեմների քայքայում և լայնացում), որոնք ինչպես իրենց բնույթով, այնպես էլ նրանց պայմանավորող պատճառներով խիստ տարբերվում էին այն ամենից, ինչ մինչ այդ ուսումնասիրվում էր աստղագիտության մեջ ընդհանրապես և աստղային դինամիկայում՝ մասնավորապես: Բնական է, որ այդ նոր կանխագուշակությունը այն ժամանակ հադիպեց մեծ թվով աստղագետների կասկածամիտ վերաբերմունքին: Եվ դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչպիսի տպավորություն առաջացրեց աստղաբաշխության և աստղային դինամիկայի մասնագետների շրջանում, Բլաաուի կողմից տրված աստղասփյուռների քայքայման ու լայնացման դիտողական առաջին ապացույցը:

Աստղասփյուռների տեսության հետ էր կապված նաև Բ. Ե. Մարգարյանի հետ համատեղ կատարած աշխատանքում առաջ քաշված՝ Օրիոնի համաստեղության Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերի նոր գաղափարը, որը աչքի ընկնող հետաքրքրություն է ներկայացնում թե կոսմոգոնիայի և թե երկնային մեխանիկայի համար:

Աստղասփյուռների բազմակողմանի ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը դարձավ ակնհայտ: 1951թ. նոյեմբերին Բյուրականում՝ «աստղասփյուռների հայրենիքում», սովետական մի շարք նշանավոր աստղագետների մասնակցությամբ հրավիրվեց Համամիութենական խորհրդակցություն՝ նվիրված աստղասփյուռներին: Վ. Համբարձումյանի կողմից ներկայացված հիմնական զեկուցման շուրջը ծավալված մտքերի փոխանակությունը ցույց տվեց, որ աստղասփյուռների ֆիզիկական բնույթին վերաբերող հիմնական դրույթները և Գալակտիկայում աստղառաջացման շարունակվող պրոցեսի ու աստղերի խմբային առաջացման վերաբերյալ նրա ստացած եզրակացությունները կասկածի ենթակա չեն: Այդ բանը հատկապես համոզիչ կերպով արտահայտվեց 1952թ. մայիսին Մոսկվայում՝ Համամիութենական երկրորդ կոսմոգոնիկ խորհրդակցությունում: Խորհրդակցության միջնորդությամբ ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի Նախագահությունը Սովետական Միության մեջ կոսմոգոնիկ հետազոտությունների ղեկավարման համար կազմակերպեց Ակադեմիայի կոսմոգոնիայի հանձնաժողովը: Հանձնաժողովի նախագահ ընտրվեց Վ. Համբարձումյանը:

Աստղասփյուռներն աստղագետների ձեռքում դարձան հզոր միջոց աստղերի ու աստղային սիստեմների առաջացման ու զարգացման օրինաչափությունների ուսումնասիրության գործում:

Վ. Համբարձումյանի հետագա աշխատանքները նվիրված են աստղասփյուռների տեսության զարգացմանը՝ այդ սիստեմների վերաբերյալ նրանց հայտնագործումից հետո ստացված բազմաթիվ նոր դիտողական տվյալների հիման վրա: Այդ տվյալների մի զգալի մասը ստացվել է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարանում:

Դրանց մեջ հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում T Ցուլի տիպի և նրանց հարող որոշ փոփոխական աստղերի սպեկտրներում դիտվող անընդհատ առաքման երևույթին նվիրված աշխատանքները: Այդ աշխատանքները օրգանապես կապված են աստղասփյուռների ֆիզիկական ուսումնասիրության հետ և բերել են աստղային էներգիայի աղբյուրների բնույթին վերաբերող կարևոր արդյունքների:

Հիշյալ անկայուն աստղերի ճառագայթման դիտվող փոփոխությունների տեսական վերլուծության միջոցով Վ. Համբարձումյանը ցույց է տվել, որ որոշ դեպքերում նրանց մակերևույթային շերտերում առաջանում են ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման էներգիայի հզոր աղբյուրնԵրևան: Այդ էներգիան,, Վ. Համբարձումյանի կողմից զարգացված պատկերացումների համաձայն, արտաբերվում է անմիջականորեն աստղերի ներքին շերտերից` այն կրող նյութի հետ միասին: Անըհդհատ առաքման այդ երևույթը կապվում է նյութի նախաստղային վիճակի գոյության և երիտասարդ աստղերի ներքին շերտերում այդ վիճակում գտնվող նյութի որոշ քանակների առկայության հետ: Հենց որպես նախաստղային նյութի անմիջական արտաբերման հետևանք է դիտվում ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման մասնակցությունն անկայուն աստղերի ընդհանուր ճառագայթման մեջ:

Վ. Համբարձումյանի վերջին աշխատանքները նվիրված են արտաքին գալակտիկաների բնույթի և էվոլյուցիայի հարցերին: Արտաքին գալակտիկաների տարածական բաշխման մեջ ուժեղ արտահայտված է նրանց՝ խմբերով բազմագալակտիկաների ձևով հանդես գալու ձգտումը: Բազմագալակտիկաների ձևաբանական հատկությունների ուսումնասիրության հիման վրա Վ. Համբարձումյանը ցույց է տվել, որ նրանց նեջ մեծամասնություն են կազմում Տրապեցիայի տիպի սիստեմները: Այդ սիստեմները, ինչպես աստղերի դեպքում, դինամիկական պատճառներով չափազանց անկայուն են, մի բան, որ վկայում է նրանց երիտասարդության մասին (ժամանակի կոսմիկական մասշտաբով): Արտաքին գալակտիկաների տեսագծային արագությունների վերլուծությունը Վ. Համբարձումյանի կողմից հանգեցրել է չափազանց կարևոր այն եզրակացությանը, որ Տրապեցիայի տիպի բազմագալակտիկաները և գալակտիկաների որոշ կույտեր ունեն դրական լրիվ էներգիա, այսինքն՝ իրարից հեռացող, քայքայվող գալակտիկաների սիստեմներ են:

Այդ տվյալների հիման վրա Վ. Համբարձումյանը եկել է այն եզրակացության, որ գալակտիկաների առաջացման պրոցեսը տիեզերքում ներկայումս շարունակվում է, ըստ որում, յուրաքանչյուր բազմագալակտիկայի բաղադրիչների ձևավորումն ընթանում է համատեղ:

Բազմագալակտիկաների ֆիզիկական և դինամիկական առանձնահատկությունների հիման վրա այնուհետև ցույց է տրված, որ ուժեղ ռադիոճառագայթմամբ օժտված գալակտիկաները՝ ռադիոգալակտիկաները, հավանաբար, փոխադարձաբար ներթափանցող բաղադրիչներից կազմված կրկնակի կամ բազմակի սիստեմներ են:

Հետաքրքրական է էլիպտիկ գալակտիկաների կապույտ արբանյակների և վիժվածքների հայտնագործումը: Պարզվում է, որ նման որոշ գոյացումների գույնը անհնարին է բացատրել նույնիսկ նրանց` ամբողջովին ջերմ աստղերից կազմված լինելու դեպքում: Այդ պատճառով էլ խիստ կապույտ գույնի գոյացումների առկայությունը դիտվում է որպես ապացույց` բնության մեջ նյութի նոր, արտակարգ վիճակի գոյության:

Վ. Համբարձումյանի բոլոր աշխատանքներին հատուկ են նպատակասլացությունը, արտակարգ խորությունը և պարզությունը: Նրա աշխատանքների բնորոշ գիծը նրանց բարձր կատարելիությունն է, նրանց մեջ տեսական ֆիզիկայի և բարձրագույն մաթեմատիկայի ապարատի վարպետորեն օգտագործումը, խնդիրների մեկնաբանման յուրօրինակությունը:

Նրանցից յուրաքանչյուրում լուծված են առանձին-առանձին խնդիրներ, որոնց ընդհանրությունը, սակայն, գիտության տարբեր բնագավառներում հանգեցրել է ժամանակակից գիտության հանգուցային պրոբլեմներին: Թերևս հենց այդ է պատճառը, որ նրանք այդքան մեծ ազդեցություն են թողել աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության շատ տարբեր ճյուղերի զարգացման վրա: Այդ աշխատանքներով գիտության մեջ ստեղծվել են նոր ուղղություններ, որոնք ունեն իրենց բազմաթիվ հետևորդները ինչպես մեզ մոտ՝ Սովետական Միության մեջ, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների մեծամասնությունն ունի այնքան կարևոր գիտական նշանակություն, որ թարգմանվել է օտար լեզուներով, մտել աստղաֆիզիկական շատ մենագրությունների և հատուկ ձեռնարկների, աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության բոլոր դասագրքերի մեջ, լայնորեն օգտագործվում է մասնագիտական, գիտական պարբերական հրատարակություններում:

Ներկայումս դժվար է գտնել սովետական կամ արտասահմանյան աստղագիտական ամսագրի որևէ համար, որտեղ օգտագործված չլինեն Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների արդյունքները: Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված և կատարելության հասցված հետազոտության ինքնատիպ մեթոդները գրավել են իրենց արժանի տեղը ժամանակակից գիտության նոր մեթոդների զինանոցում և լայնորեն կիրառվում են բնության մեջ տեղի ունեցող ամենաբազմազան երևույթների ուսումնասիրության նպատակով:

Վ. Համբարձումյանը Սովետական Միության մեջ տեսական աստղաֆիզիկայի դպրոցի հիմնադիրը և ղեկավարն է: Այդ բնագավառում սովետական գիտնականները ներկայումս գրավում են աշխարհում առաջավոր դիրքԵրևան: Իրենց հետազոտություններով նրանք զգալի ներդրում են ունեցել այդ` համեմատաբար երիտասարդ գիտության շատ բաժիններում: Եվ այդ գործում մեծ են Վ. Համբարձումյանի ծառայությունները:

Իր աշխատություններով նա հարստացրել է գիտությունը նոր՝ կարևորագույն նվաճումներով և օժանդակել սովետական գիտությանը՝ գրավելու աշխարհում առաջին տեղը ժամանակակից աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության մի շարք բաժիններում:

Անհրաժեշտ է հիշատակել նաև, որ Վ. Համբարձումյանի մի շարք արժեքավոր աշխատանքներ նվիրված են աստղաֆիզիկային առնչակից գիտությունների՝ տեսական ֆիզիկայի և բարձրագույն մաթեմատիկայի հարցերին և լուրջ ավանդ են գիտության այդ ճյուղերի զարգացման գործում:

Շատ բեղմնավոր է եղել Վ. Համբարձումյանի աշխատանքը նաև աստղաֆիզիկոսների երիտասարդ կադրեր պատրաստելու գործում: 1931թ. նա կարդում է մի շարք ընդհանուր և հատուկ կուրսեր Լենինգրադի պետական համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում: Նույն թվականին Վ. Համբարձումյանը Սովետական Միության մեջ առաջին անգամ համալսարանական դասընթացի մեջ ներմուծում է տեսական աստղաֆիզիկայի դասավանդումը՝ իր մշակած դասընթացով: Շուտով նա դառնում է համալսարանի աստղաֆիզիկայի ամբիոնի վարիչը: Երևան տեղափոխվելուց հետո 1944 թ. նա Երևանի պետական համալսարանում վարում է աստղաֆիզիկայի ամբիոնը: Լենինգրադի և Երևանի համալսարաններում աշխատելու տարիներին Վ. Համբարձումյանը ղեկավարում է մեր երկրի տարբեր քաղաքներում համալսարանն ավարտած տասնյակ ասպիրանտների աշխատանքը: Վ. Համբարձումյանը դաստիարակել է բարձր որակավորում ունեցող երիտասարդ աստղաֆիզիկոսների մի մեծ խումբ: Նրա անմիջական աշակերտների մեջ կան գիտության մոտ երեսուն թեկնածուներ և դոկտորներ, որոնք աշխատում են Սովետական Միության գրեթե բոլոր խոշոր աստղադիտարաններում ու մի շարք համալսարաններում: Նրանցից շատերն արդեն դարձել են նշանավոր գիտնականնԵրևան:

Վ. Համբարձումյանը Պուլկովյան հեղինակների կազմած «Տեսական աստղաֆիզիկայի»՝ ռուսերեն լեզվով առաջին դասագրքի հեղինակն է, դասագիրք, որով դաստիարակվել են շատ երիտասարդ աստղագետնԵրևան: «Աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության դասընթաց» երկհատորյակում մի շարք կարևոր բաժիններ գրված են նրա կողմից: 1952թ. Վ. Համբարձումյանի խմբագրությամբ լույս տեսավ նրա, Է. Ռ. Մուստելի, Վ. Վ. Սոբոլևի և Ա. Բ. Սևերնու համատեղ ստեղծած «Տեսական աստղաֆիզիկայի» նոր դասագիրքը, որը հետագա տարիներին թարգմանվեց անգլերեն, գերմաներեն և չինարեն լեզուներով:

Վ. Համբարձումյանի գիտական և մանկավարժական գործունեությունը իր բոլոր փուլերում անխզելիորեն կապված է եղել գիտական-կազմակերպչական և հասարակական աշխատանքի հետ: Իր գիտական գործունեության առաջին տարիներին նա Պուլկովյան աստղադիտարանի գիտական քարտուղարն էր: Այնուհետև Լենինգրադի համալսարանում նա աստղադիտարանի տնօրեն ու գիտական մասի պրոռեկտոր էր: 1944-46թթ. ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայում նա ղեկավարում էր Աստղաֆիզիկական հանձնաժողովը, իսկ 1952թ.՝ կոսմոգոնիայի հանձնաժողովը: 1945-47թթ. Վ. Համբարձումյանը Հայկական ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի վիցե-նախագահն էր, իսկ 1947թ` նույն Ակադեմիայի նախագահը: Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ Ակադեմիան հասել է մեծ հաջողությունների, հատկապես ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների բնագավառում: Բուռն զարգացում են ապրում օգտակար հանածոների ուսումնասիրության և օգտագործման, էներգետիկայի ու արդյունաբերության, հայ ժողովրդի պատմական անցյալի ու հոգևոր կուլտուրայի ուսումնասիրության հետ կապված ուղղությունները: Լուրջ ուշադրություն է դարձվում ֆիզիկայի, քիմիայի, էլեկտրատեխնիկայի ու ռադիոտեխնիկայի բնագավառում կատարվող գիտահետազոտական աշխատանքներին: Ակադեմիան զգալի օգնություն է ցույց տալիս Հայաստանի արդյունաբերության` գործիքաշինական, ռադիոտեխնիկական, քիմիական և այլ ուղղությունների զարգացմանը:

Որպես Ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն՝ Վ. Համբարձումյանն անձամբ ղեկավարում է աստղադիտարանի՝ բացառապես իր աշակերտներից կազմված գիտական կոլեկտիվի աշխատանքը: Ամբողջ կոլեկտիվի համառ աշխատանքի շնորհիվ երիտասարդ աստղադիտարանն իր գոյության կարճ ժամանակամիջոցում արժանի տեղ է գրավել սովետական առաջավոր աստղադիտարանների շարքում:

Վ. Համբարձումյանն զգալի աշխատանք է կատարել նաև որպես Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի «Զեկույցներ»-ի և “Բյուրականի աստղադիտարանի հաղորդումներ”-ի պատասխանատու խմբագիր, ՍՍՌՄ ԳԱ «Աստղագիտական հանդես»-ի խմբագրական կոլեգիայի անդամ: Երկար տարիներ նա ղեկավարում էր Հայկական ՍՍՌ ԳԱ Խմբագրական-հրատարակչական խորհուրդը: 1948-1955թթ. Վ. Համբարձումյանը Միջազգային աստղագիտական միության (ՄԱՄ) փոխնախագահն էր:

Չնայած վարչական խիստ ծանրաբեռնվածությանը` նա երբեք չի դադարեցրել լարված գիտական աշխատանքը: Վ. Համբարձումյանի ելույթները, գիտական հաղորդումները և զեկուցումները միջազգային աստղագիտական համագումարներում և խորհրդակցություններում, արտասահմանյան (ԱՄՆ, Անգլիա, Գերմանիա, Ավստրիա, Բելգիա և այլն) տարբեր համալսարաններում և աստղադիտարաններում միշտ օժանդակել են հայրենական առաջավոր գիտության հեղինակության բարձրացմանը: Հատկապես պետք է նշել նրա զեկուցումները Միջազգային աստղագիտական համագումարներում՝ «Միջաստղային կլանող շերտի պատառաձև կառուցվածքի մասին» (Ցյուրիխ, 1948թ.) և «Ներածական զեկուցում աստղերի էվոլյուցիային նվիրված սիմպոզիումում» (Հռոմ, 1952թ.): Նշված զեկուցումները, արտասահմանյան երկրների մամուլի վկայությամբ, ամենանշանակալից երևույթներն էին այդ համագումարներում և գտնվում էին նրանց մասնակիցների՝ ամբողջ աշխարհի խոշորագույն աստղաֆիզիկոսների ուշադրության կենտրոնում:

Վ. Համբարձումյանը միշտ ակտիվ մասնակցություն է ունենում մեր երկրի հասարակական կյանքին: Որպես Գիտական և քաղաքական գիտելիքների տարածման Հայկական ընկերության նախագահ՝ նա ղեկավարում է ժողովրդի մեջ գիտության և տեխնիկայի նորագույն նվաճումների մասսայականացման և տարածման գործը: Նրա բազմաթիվ զեկուցումները և գիտահանրամատչելի հոդվածները ծառայում են այդ կարևոր գործին:

Վ. Համբարձումյանը խաղաղության անխոնջ մարտիկ է: Մի շարք տարիներ նա ղեկավարել է Խաղաղության պաշտպանության Հայկական կոմիտեն: Վ. Համբարձումյանը խաղաղության կողմնակիցների համամիութենական և համաշխարհային մի շարք կոնգրեսների մասնակից է:

1950թ. սկսած, նա երեք անգամ ընտրվել է երկրի իշխանության բարձրագույն օրգանի՝ ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի դեպուտատ: Վ. Համբարձումյանը երկար տարիներ Հայաստանի Կոմունիստական պարտիայի Կենտկոմի անդամ էր:

Վ. Համբարձումյանի գործունեությունը ստացել է բարձր գնահատական: Գիտության զարգացման գործում աչքի ընկնող ծառայությունների համար նա պարգևատրվել է Լենինի և Աշխատանքային Կարմիր Դրոշի երկու շքանշաններուվ, իսկ 1953թ. ընտրվել է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ: Վ. Համբարձումյանն ընտրվել է Գերմանական, Ավստրիական Գիտությունների ակադեմիաների թղթակից-անդամ, Լյեժի (Բելգիա)Թագավորական գիտական ընկերության թղթակից անդամ, Արվեստների ու գիտությունների Ամերիկյան աստղագիտական ընկերության և Անգլիական թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատությունների մի մեծ խումբ նվիրված է գազային միգամածությունների ֆիզիկայի հարցերին: Այդ միգամածությունները լուսարձակում են` կլանելով իրենց լուսավորող ջերմ աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը և այն արձակելով սպեկտրի տեսանելի ալիքներում: Վ. Համբարձումյանը առաջինը տվեց աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման վերամշակման (ֆլուորեսցենցիա) ժամանակ գազային միգամածություններում տեղի ունեցող պրոցեսների ճիշտ մաթեմատիկական մեկնաբանությունը: Նա մշակեց գազային միգամածություններում ճառագայթային էներգիայի տեղափոխման ուսումնասիրության, այսպես կոչված, դաշտերի բաժանման մեթոդը, որը թույլ տվեց ստեղծել մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության տեսությունը: Այդ տեսության հիմքում ընկած գաղափարների վրա բարձրանում է գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսությունը:

Վ. Համբարձումյանը բացահայտեց գազային միգամածություններում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման հսկայական դերը և ցույց տվեց, որ անշարժ գազային թաղանթներում կարևոր է լուսային ճնշումը՝ սպեկտրալ գծում: Այդ արդյունքների հիման վրա նա ապացուցեց, որ մոլորակաձև միգամածությունները չեն կարող գտնվել մեխանիկական հավասարակշռության վիճակում և ներկայումս լայնանում են: Այդ փաստը վկայում է այն մասին, որ մոլորակաձև միգամածությունները առաջացել են աստղերից՝ միգամածությունների միջուկներից նյութի դուրս նետման հետևանքով: Վ. Համբարձումյանը առաջինը մշակեց միջուկի ձգողական դաշտում լույսի ընտրողական ճնշման առկայության պայմաններում մոլորակաձև միգամածությունների լայնացման տեսությունը:

Մոլորակաձև միգամածությունների սպեկտրներում խիստ աչքի են ընկնում սեբուլիումի շատ ինտենսիվ գծերը, որոնք չեն դիտվում լույսի երկրային աղբյուրների սպեկտրներում: Երկար ժամանակ այդ գծերի ներկայությունը գազային միգամածությունների սպեկտրներում առեղծված էր գիտնականների համար: 1927թ. ամերիկացի գիտնական Բոուենը բացատրեց այդ գծերի բնույթը: Նա ցույց տվեց, որ Երկրագնդի համար անսովոր ֆիզիկական պայմանների շնորհիվ գազային միգամածություններում տեղի է ունենում երկու անգամ իոնացված թթվածնի ատոմների կուտակում, այսպես կոչված, մետաստաբիլ վիճակներում (այդ բանը հնարավոր չէ սովորական, երկրային պայմաններում), որոնցից ատոմների` դեպի նորմալ վիճակները կատարվող անցումների ժամանակ ճառագայթվում են նեբուլիումի «արգելված» գծերը: Սակայն դեռևս բացակայում էր միգամածությունների սպեկտրներում «արգելված» գծերի առաջացման ընդհանուր քանակական տեսությունը: «Արգելված» գծերի ինտենսիվությունների` նորվեգացի գիտնական Ռոսելանդի կողմից առաջարկված առաջին տեսությունը վերաբերում էր մասնավոր դեպքի և կիրառելի չէր գազային միգամածությունների կողմից «արգելված» գծերի ճառագայթման ամենակարևոր դեպքերի համար: Վ. Համբարձումյանը մշակեց գազային միգամածություններում մետաստաբիլ վիճակների գրգռման և «արգելված» գծերի ճառագայթման ընդհանուր տեսությունը, որը լայն աստղաֆիզիկական կիրառություններ գտավ: Մասնավորապես նրա հիման վրա Վ. Համբարձումյանը կանխագուշակեց Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղերի սպեկտրներում հելիումի «արգելված» գծի գոյությունը, որը հետագայում իրոք հայտնաբերվեց:

Մոլորակաձև միգամածությունների էլեկտրոնային ջերմաստիճանների որոշման համար Վ. Համբարձումյանը մշակեց մի նոր մեթոդ՝ երկու անգամ իոնացված թթվածնի «արգելված» N1+N2 (նեբուլիումի գծերը) և 4363A գծերի ինտենսիվությունների հարաբերության միջոցով:

Մի այլ աշխատանքում նա մոլորակաձև միգամածությունների միջուկների ջերմաստիճանների որոշման՝ հոլանդացի գիտնական Զանստրայի մշակած մեթոդը առաջին անգամ կիրառեց Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղերի ջերմաստիճանների որոշման նպատակով:

Այնուհետև Վ. Համբարձումյանը տվեց փոքր շառավիղ ունեցող գազային թաղանթներում ատոմների իոնացման և գրգռման տեսություն և այդ թաղանթներում ճառագայթային հավասարակշռության տեսության հիմունքները: Նման թաղանթներ առաջանում են մասնավորապես Նոր և Գերնոր աստղերի բռնկումների ժամանակ, ինչպես նաև որոշ անկայուն աստղերից (Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղեր, սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող աստղեր) նյութի անընդհատ արտահոսքի հետևանքով: Ն. Ա. Կոզիրևի հետ կատարած համատեղ աշխատանքում առաջարկված են այդ թաղանթների զանգվածների որոշման հետաքրքիր մեթոդնԵրևան: Այդ մեթոդներով կատարած հաշվումները ցույց են տվել, օրինակ, որ յուրաքանչյուր բռնկման ժամանակ Նոր աստղը դուրս է նետում Արեգակի զանգվածի հարյուր հազաերորդական մասի կարգի մի զանգված, իսկ Գերնոր աստղը՝ Արեգակի զանգվածի չափ զանգված: Նման գնահատականները շատ կարևոր են աստղերի զարգացման արագության որոշման տեսակետից:

Վ. Համբարձումյանին է պատկանում նաև լուսավոր գազային միգամածությունների զանգվածների որոշման միակ, լայնորեն կիրառվող մեթոդը: Արժե հիշատակել նաև միգամածությունների մոնոխրոմատիկ պատկերների մակերևութային պայծառությունների որոշման միակ, լայնորեն կիրառվող մեթոդը:

Գազային միգամածությունների ֆիզիկայի գծով Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները կյանքի կոչեցին սովետական և օտարերկրյա գիտնականների բազմաթիվ հետազոտություններ, որոնց մեջ նրա ստացած արդյունքները կիրառվեցին կոնկրետ դեպքերի նկատմամբ, ընդհանրացվեցին, իսկ որոշ դեպքերում էլ ճշտվեցին: Այդ հետազոտությունների մեջ հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վ. Համբարձումյանի աշակերտ, լենինգրադցի աստղաֆիզիկոս, ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Վ. Վ. Սոբոլևի աշխատանքները, որտեղ լայնացող թաղանթներին վերաբերող արդյունքներն ընդհանրացված են արագության գրադիենտով լայնացող մոլորակաձև միգամածությունների և աստղերի գազային թաղանթների համար:

Աստղային դինամիկայի հարցերը Վ. Համաբարձումյանի գիտական գործունեության բոլոր շրջաններում գտնվել են նրա ուշադրության կենտրոնում: Այդ բնագավառում նրա մշակած սրամիտ մեթոդները ընկած են հետագա կոսմոգոնիկ հետազոտությունների հիմքոմ:

Վ. Համբարձումյանի՝ աստղային դինամիկայի գծով կատարված աշխատանքների հիմքում դրված գաղափարների էությունը հանգում է հետևյալին: Աստղային սիստեմի ներսում, իր շարժման ժամանակ, յուրաքանչյուր աստղ ենթարկվում է երկու տեսակի ուժերի ազդեցության՝ սիստեմի մնացած աստղերի ընդհանրության համատեղ ձգողական ուժի (կանոնավոր ուժ, ըստ Վ. Համբարձումյանի) և աստղերի մոտիկ անցումների հետեանքով առաջ եկող խանգարումների ուժի (անկանոն ուժ` ըստ Վ. Համբարձումյանի):

Այն ժամանակամիջոցը, որի ընթացքում տվյալ սիստեմում անկանոն ուժերի ազդեցությունը հավասարվում է կանոնավոր ուժերի ազդեցությանը, այդ սիստեմի ռելակսացիայի ժամանակն է /ըստ Համբարձումյանի/: Գալակտիկայի համար ռելակսացիայի ժամանակը համաձայն Վ. Համբարձումյանի հաշվումների, մոտ 1016 տարի է, այսինքն` Գալակտիկայում աստղերի մոտեցումները խիստ հազվադեպ են: Այդ պատճառով էլ աստղային դինամիկայի շատ խնդիրներում կարելի է արհամարհել անկանոն ուժերի ազդեցությունը Գալակտիկայում և այն դիտել որպես մի սիստեմ, որտեղ աստղերը շարժվում են կանոնավոր ուժերի ազդեցության տակ` որպես ազատ նյութական կետԵրևան: Սակայն, ընդհանուր դեպքում, իրական աստղային սիստեմներում միշտ չէ որ կարելի է արհամարհել անկանոն ուժերի ազդեցությունը: Նրանցից մի մասի մոտ /բազմապատիկ աստղեր, աստղակույտեր/ անկանոն ուժերը կարող են էական դեր խաղալ: Մյուս կողմից, իրական աստղային սիստեմներում աստղերի փոխազդեցությունը որոշվում է Նյուտոնի օրենքով: Իրական աստղային սիստեմների հիշյալ առանձնահատկությունների շնորհիվ գազերի կինետիկ տեսության արդյունքները և վիճակագրական ֆիզիկայի սովորական շատ մեթոդներ նրանց նկատմամբ անմիջականորեն կիրառելի չեն: Որպեսզի նման կիրառությունը լինի հիմնավորված, անհրաժեշտ է հիշյալ արդյունքները և մեթոդները որոշ չափով ձևափոխել՝ իրական աստղային սիստեմների և ֆիզիկայում քննարկվող վիճակագրական բազմությունների միջև եղած տարբերությունների (նյուտոնյան ձգողականության առկայություն, վիճակագրական հավասարակշռության բացակայություն) հաշվառման իմաստով:

Վ. Համբարձումյանը առաջինը մշակեց աստղային սիստեմների այդպիսի ֆիզիկական վիճակագրության, այսպես կոչված, աստղային սիստեմների վիճակագրական մեխանիկայի հիմունքները:

Կրկնակի աստղերի և աստղակույտերի նկատմամբ իր յուրօրինակ մեթոդների կիրառմամբ Վ. Համբարձումյանն ստացավ մի շարք հետաքրքիր արդյունքներ, որոնցից հատկապես կարևոր են այդ սիստեմների գոյության տևողության գնահատականները:

Աստղակույտի ներսում աստղերի շարժումների ժամանակ նրանք հաճախ իրար մոտենում կամ իրարից հեռանում են: Այդ դեպքում կատարվում է աստղերի կինետիկ էներգիաների փոխանակություն, որի հետևանքով էներգիայի սկզբնական բաշխումը աստղերի միջև փոխվում է: Այլ կերպ ասած, տեղի է ունենում աստղակույտի աստղերի շարժման արագությունների վերաբաշխում: Արագությունների վերաբաշխման ժամանակ աստղակույտի որոշ աստղեր ձեռք են բերում խմբից հեռանալու համար անհրաժեշտ արագություն և հեռանում են աստղակույտից: Այդ պրոցեսը հանգեցնում է աստղակույտի աստիճանական քայքայմանը: Առաջին հերթին աստղակույտից դուրս են նետվում փոքր զանգված ունեցող աստղերը՝ թզուկները: Հաշվումները ցույց են տալիս, որ աստղակույտերում դիտվող աստղերի տարածական խտությունների դեպքում նրանց կիսաքայքայման համար պահանջվող ժամանակամիջոցը չի անցնում 10¹°տարուց: Գալակտիկական շատ աստղակույտեր, ինչպես վկայում են դիտողական տվյալները (նրանց մեջ թզուկ-աստղերի առկայությունը, աստղերի քանակը և այլն), դեռևս չեն մոտեցել կիսաքայքայման վիճակին: Այդ փաստը Վ. Համբարձումյանին բերեց այն եզրակացության, որ մեր աստղային սիստեմի՝ Գալակտիկայի ժամանակակից վիճակի տևողությունը (հասակը) չի անցնում 10¹°տարուց, որը համապատասխանում է Գալակտիկայի զարգացման, այսպես կոչված, «ժամանակի կարճ ցուցակին»:

Մյուս կողմից, միայնակ աստղը կրկնակի աստղի մոտով անցնելիս առաջ է բերում վերջինիս ուղեծիրի էլեմենտների փոփոխություն: Մոտ անցումների պատահական բնույթը ժամանակի ընթաքում բերում է կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմնտների հավասարակշիռ բաշխման: Վ. Համբարձումյանի հաշվումների համաձայն, այդպիսի հավսարակշիռ բաշխման հաստատման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը 10¹° տարվա կարգի է: Քանի որ դիտողական տվյալները վկայում են, որ Գալակտիկայում կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմենտների այդպիսի հավասարակշիռ բաշխում դեռևս չի հաստատվել, ապա կրկնակի ասղտերին վերաբերող այդ հաշվումները նորից բերում են «ժամանակի կարճ ցուցակին»:

Վերջապես, աստղերի մերձեցումների ժամանակ տեղի են ունենում զույգերի քայքայման և կազմավորման պրոցեսնԵրևան: Ժամանակի ընթացքում այդ հակադարձ պրոցեսների միջև պետք է հաստատվի այնպիսի հավասարակշիռ վիճակ (դիսոցիատիվ հավասարակշռություն), երբ միավոր ժամանակամիջոցում քայքայվող զույգերի միջին թիվը հավասար է առաջացող զույգերի միջին թվին: Լայն զույգերի դեպքում դիսոցիատիվ հավասարակշռության հաստատման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը շուրջ 10¹° տարի է: Վ. Համբարձումյանը հաշվել է դիսոցիատիվ հավասարակշռության ժամանակ լայն զույգերի տոկոսը միայնակ աստղերի նկատմամբ: Պարզվել է, որ հաշվումներից ստացած տոկոսը ըստ կարգի տասնյակ միլիոն անգամ փոքր է դիտվող տոկոսից:

Այդ նշանակում է, որ լայն զույգերի առաջացման և քայքայման պրոցեսների միջև դեռևս չի հաստատվել դիսոցիատիվ հավասարակշռության վիճակ: Հետևաբար, ճիշտ է «ժամանակի կարճ ցուցնակի» վերաբերյալ վերևում ստացված եզրակացությունը: Ի դեպ նշենք, որ դիսոցիատիվ հավասարակշռության բացակայությունը լուրջ փաստարկ է կրկնակի աստղերի կոմպոնենտների համատեղ ձևավորման պատկերացման օգտին:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները հերքեցին անգլիական գիտնական Ջինսի՝ գիտության մեջ երկար ժամանակ իշխող այն կարծիքը, որի համաձայն Գալակտիկայի հասակը որոշվում է նրա զարգացման «ժամանակի երկար ցուցնակով»՝ 10¹³ տարի: Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ Ջինսի այդ եզրակացությունը ստացված է կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմենտների վերաբերյալ դիտողական տվյալների տեսական սխալ մեկնաբանության հետևանքով:

Վ. Համբարձումյանի եզրակացությունները շուտով գիտնականների ընդհանուր ճանաչումն ստացան ամբողջ աշխարհում:

Աստղային դինամիկայի կարևոր հարցերից է Գալակտիկայում աստղերի շարժման արագությունների բաշխման որոշումը: Վ. Համբարձումյանը մշակեց շատ նուրբ և ընդհանուր մի տեսություն՝ աստղերի տեսագծային արագությունների բաշխման ֆունկցիայի որոշման համար: Այդ տեսության կիրառման համար անհրաժեշտ է գիտենալ ամբողջ երկինքը կամ գալակտիկ գոտին բավականին հավասարաչափ ծածկող աստղերի որևէ խմբի տեսագծային արագությունները: Իր տեսությունը նա այնուհետև օգտագործեց B և F սպեկտրալ դասերի աստղերի տարածական արագությունների բաշխման որոշման համար:

Վ. Համբարձումյանին է պատկանում նաև բաց աստղակույտերի պոտենցիալ էներգիաների որոշման մեթոդը: Կարճ պարբերական ցեֆեիդներին նվիրված աշխատանքում ցույց է տրված, որ այդ աստղերի տոկոսային քանակը սֆերիկ տարածական բաշխում ունեցող տարբեր տիպերի բոլոր աստղերի մեջ զգալի է: Քանի, որ իրենց զարգացման ժամանակ սֆերիկ տարածական բաշխում ունեցող աստղերը չեն կարող վերածվել ոչ սֆերիկ բաշխում ունեցող աստղերի, ապա այդ փաստի հիման վրա ստացված է կարճ պարբերական ցեֆեիդների հասակի մոտավոր գնահատականը, որը լավ համաձայնության մեջ է Գալակտիկայի զարգացման «ժամանակի կարճ ցուցակի» հետ:

Ամենաբարդ ֆիզիկական պրոբլեմների ամենապարզ լուծումներ գտնելու զարմանալի շնորհքը Վ. Համբարձումյանի մոտ առանձնապես ցայտուն կերպով դրսևորվեց նրա կողմից պղտոր միջավայրերում լույսի ցրման նոր տեսության ստեղծման ժամանակ:

Լույսի բազմապատիկ ցրման հարցերով զբաղվել են շատ գիտնականնԵրևան: Լույսի ցրման խնդրի լուծման համար Վ. Համբարձումյանը առաջինը սահմանեց ներկայումս լույսի բազմապատիկ ցրման խնդիրներում լայնորեն կիրառվող ինվարիանտության սկզբունքը: Գիֆուզ անդրադարձման խնդրի նկատմամբ կիրառելիս այդ սկզբունքը սահմանվում է հետևյալ կերպ. հարթ-զուգահեռ շերտերից կազմված և անվերջ մեծ օպտիկական հաստություն ունեցող միջավայրի դիֆուզ-անդրադարձան ընդունակությունը չպետք է փոխվի, եթե նրան արտաքին սահմանի կողմից ավելացվի հիշյալ միջավայրի օպտիկական հատկություններ և վերջավոր օպտիկական հաստություն ունեցող հարթ շերտ:

Այս բացառիկ պարզ սկզբունքի կիրառությամբ Վ. Համբարձումյանը պղտոր միջավայրում լույսի ցրման խնդիրը բերեց շատ պարզ տեսքի ֆունկցիոնալ հավասարումների մի սիստեմի և ստացավ նրա միանգամայն ճշգրիտ լուծումը:

Ինվարիանտության սկզբունքը հանդիսացավ արտակարգ հզոր միջոց` մոլորակների, աստղերի և Արեգակի մթնոլորտների վիճակի ու հատկությունների հետ կապված բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար: Այդ խնդիրների մի զգալի մասի լուծումն իրականացվել է Վ. Համբարձումյանի կողմից: Այդ սերիայի նրա աշխատանքները նվիրված են լույսի դիֆուզ ցրման ու անդրադարձման խնդրին՝ վերջավոր ոչ իզոտրոպ միջավայրում, երբ նրա ներսում ճառագայթման աղբյուրների բաշխում հավասարաչափ է և այլն:

Ինվարիանտության սկզբունքը կարևոր գործնական կիրառություններ գտավ նաև ֆիզիկայում և երկրաֆիզիկայում: Այդ սկզբունքը դարձավ ելակետ՝ լույսի բազմապատիկ ցրման վերաբերյալ մի ամբողջ շարք հետազոտությունների համար ինչպես Սովետական Միության մեջ, այնպես էլ արտասահմանում: Հետաքրքիր կիրառություններ գտավ ինվարիանտության սկզբունքը Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված ֆլյուկտուացիաների տեսության մեջ:

Աստղային մթնոլորտների տեսության այլ հարցերին նվիրված Վ. Համբարձումյանի աշխատանքներից հիշատակության է արժանի աստղերի հաշվառման խնդրին վերաբերող հետազոտությունը: Այդ խմբին է հարում նաև ճառագայթային հավասարակշռության ինտեգրալ հավասարման նրա ուսումնասիրությունը, որտեղ բացահայտված են հիշյալ ինտեգրալ հավասարման մի քանի հետաքրքիր առանձնահատկություններ, որոնք առհասարակ չեն հանդիպում մաթեմատիկական ֆիզիկայում և, բացի գիտական նշանակությունից, ունեն գործնական նշանակություն՝ նման հավասարումների լուծման տեսակետից:

Միջաստղային տարածության մեջ լույսի կլանման երևույթի հայտնաբերումից հետո եկավ կլանող նյութի հատկությունների ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը: Կլանման հնարավոր գործոնների քննարկումը ցույց տվեց, որ միջաստղային գազի գոյությամբ չի կարող բացատրվել աստղերի լույսի դիտվող ընդհանուր կլանումը նրանց անընդհատ սպեկտրներում: Որպես այդ կլանման հիմնական պատճառ` առաջ քաշվեց միջաստղային փոշու միջավայրը:

Վ. Համբարձումյանի և նրա աշակերտ Շ. Գ. Գորդելաձեի համատեղ կատարած, ներկայումս դասական դարձած աշխատանքը նվիրված էր լուսավոր փոշային միգամածությունների և նրանց լուսավորող աստղերի միջև եղած կապի հարցին: Պարզ և սրամիտ մեթոդով այդ աշխատանքում ցույց էր տրված, որ հիշյալ կապը, մեծ մասամբ, պատահական է, այսինքն՝ լուսավորվում են միայն այն միգամածությունները, որոնց մոտակայքում պատահական հանդիպման հետևանքով գտնվում են բարձր լուսատվության աստղԵրևան: Դրանով իսկ ապացուցված էր, որ լուսավոր և մութ փոշային միգամածությունները խիստ միատեսակ ֆիզիկական բնույթի գոյացումներ են: Հաշվումները ցույց տվեցին, սակայն, որ մութ միգամածությունների քանակը մի քանի հազար անգամ մեծ է լուսավորների քանակից: Մութ միգամածությունների այդպիսի մեծ առատության փաստից արվեց այն եզրակացությունը, որ միջաստղային տարածության մեջ լույսի կլանումը առաջ է բերվում ոչ թե անընդհատ փոշային միջավայրի, այլ առանձին ոչ մեծ չափերի մութ միգամածությունների` կլանող ամպերի կողմից:
Գալակտիկայում կլանող նյութի պատառաձև-դիսկրետ կառուցվածքի վերաբերյալ այդ եզրակացությունն իր հաստատումը գտավ Վ. Համբարձումյանի հետագա աշխատանքներում և ամբողջ աշխարհում լայն ճանաչում ստացավ:

Վ. Համբարձումյանի` միջաստղային վիճակագրական կլանող շերտի կառուցվածքին նվիրված աշխատանքները նոր ուղղություն ստեղծեցին գիտության այդ բնագավառում: Կլանող ամպերի ընդհանրության վիճակագրական ուսումնասիրության շատ արդյունավետ միջոց հանդիսացավ Վ. Հմաբարձումյանի կողմից մշակված ֆլյուկտուացիաների տեսությունը: Բանն այն է, որ եթե մեծ չափեր և կլանման մեծ ունակություն (մեծ օպտիկական հաստություն) ունեցող ամպերը կարող են անմիջականորեն դիտվել մութ միգամածությունների ձևով և ուսումնասիրվել իրենց առաջ բերած կլանման էֆեկտի օգնությամբ, ապա ամպերի ճնշող մեծամասնության դիտումն ու անմիջական ուսումնասիրությունը անհնարին է՝ նրանց փոքր չափերի և առաջ բերած աննշան կլանման պատճառով: Հենց այդ ամպերի ուսումնասիրությամբ է զբաղվում ֆլյուկտուացիաների տեսությունը: Գալակտիկայի հարթության շուրջը կենտրոնացված ամպերը լույսի կլանման հետևանքով առաջ են բերում Ծիր Կաթնի դիտվող պայծառության, ինչպես նաև աստղերի և արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման մեջ որոշակի շեղումներ՝ հավասարաչափ բաշխման համեմատ: Այդ շեղումների բնույթը և մեծությունը ամբողջովին որոշվում են կլանող ամպերի հատկություններով: Այդ շեղումներն ուսումնասիրող ֆլյուկտուացիաների տեսությունը հնարավորություն տվեց Վ. Համբարձումյանին և նրա աշակերտներին որոշել միջաստղային կլանող ամպերի մի շարք կարևոր հատկանիշներ (միջին կլանման ունակությունը, միջին չափերը և այլն): Հետագա տարիներին ֆլյուկտուացիաների տեսությունը Վ. Համբարձումյանի կողմից զգալիորեն զարգացվեց աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների բաշխման մեջ լույսի ազդեցության հաշվառման իմաստով:

Ծիր Կաթնի պայծառության, աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման՝ միջաստղային կլանող շերտի պատառաձև կառուցվածքով պայմանավորված, ֆլյուկտուացիաների տեսությունը ստեղծվել և մշակվել է Սովետական Միության մեջ Վ. Համբարձումյանի ու նրա աշակերտների կողմից: Այդ տեսությանն են նվիրված սովետական և օտարերկրյա հեղինակների բազմաթիվ հետազոտություննԵրևան:

Անհրաժեշտ է նշել, որ ֆլյուկտուացիաների տեսության մշակման ժամանակ Վ. Համբարձումյանի կողմից տրվել է Պուասսոնի բաշխման օրենքի երկչափ ընդհանրացումը այն դեպքում, երբ պատահական մեծություններն իրարից լրիվ անկախ չեն:

Իր գիտական գործունեության բոլոր փուլերում Վ. Համբարձումյանը մեծ ուշադրություն է նվիրել աստղերի ու աստղային սիստեմների առաջացման և զարգացման հարցերին: Անկայուն աստղերի ֆիզիկային և աստղային սիստեմների վիճակագրական մեխանիկային նվիրված իր աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը գտավ աստղերի ու աստղային սիստեմների վիճակներում տեղի ունեցող փոփոխությունների առաջին նշանները: Այդ բնագավառում հետագա հաջողությունների գրավականն էր նրա հետազոտություններում հատուկ յուրօրինակ մոտեցումը կոսմոգոնիայի հարցերին: Աստղերի ու աստղային սիստեմների վերաբերյալ հարուստ դիտողական նյութի վերլուծություն և ընդհանրացում և այդ հիմքի վրա երկնային մարմինների զարգացման օրինաչափությունների բացահայտւոմ. ահա այն սկզբունքը, որն ընկած է Վ. Համբարձումյանի կոսմոգոնիկ հետազոտությունների հիմքում:

Վ. Համբարձումյանի հետազոտությունները 1947թ. հանգեցրին Գալակտիկայում և սպիրալաձև այլ գալակտիկաներում նոր տիպի աստղային սիստեմների գոյության հայտնագործմանը, սիստեմներ, որոնց Վ. Համբարձումյանի կողմից տրվեց աստղասփյուռներ անունը: Այդ հայտնագործման նշանակությունը հսկայական է աստղաֆիզիկայի և կոսմոգոնիայի համար այն կարևորագույն եզրակացությունների տեսակետից, որոնք ստացվեցին Վ. Համբարձումյանի կողմից՝ աստղասփյուռների գոյության փաստից: Աստղասփյուռները ընդհանուր ֆիզիկական հատկանիշներ ունեցող աստղերի տարածության սահմանափակ ծավալներ զբաղեցնող սիստեմներ են: Ի տարբերություն աստղակույտերի, աստղերի միջին խտությունը աստղասփյուռներում շատ փոքր է` շրջակա դաշտերի աստղերի միջին խտության համեմատ: Սակայն աստղասփուռները խիստ աչքի են ընկնում իրենց մեջ որոշակի ֆիզիկական տիպերի աստեղերի մեծ խտությամբ: Գալակտիկայում ներկայումս հայտմնի են երկու տիպի աստղասփյուռներ՝ Օ և B տիպի ջերմ հսկա աստղերի /Օ-աստղասփյուռներ` ըստ Վ. Համբարձումյանի/ և սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող թզուկ-աստղերի: Աստղասփյուռների վրա ներգործող ուժերի վերլուծությունը Վ. Համբարձումյանին հանգեցրեց այն եզրակացության, որ աստղասփյուռները աստղերի չափազանց անկայուն սիստեմներ են և տասնյակ միլիոնավոր տարիների ընթացքում պետք է անխուսափելիորեն քայքայվեն: Մինչդեռ, համաձայն «ժամանակի կարճ ցուցանակի», Գալակտիկայի հասակը 109-10¹° տարի է: Այդ նշանակում է, որ աստղասփյուռները շատ երիտասարդ գոյացումներ են: Մյուս կողմից, քննարկումը ցույց է տվել, որ աստղասփյուռները չէին կարող ձևավորվել որպես ֆիզիկական սիստեմներ` նախկինում գոյություն ունեցող միայանակ աստղերի պատահական հանդիպումնրեի ժամանակ: Հետևաբար աստղասփյուռների կազմում դիտվող աստղերը կապված են իրար հետ իրենց առաջացման պահից, այսինքն` իրենք ևս երիտասարդ են: Աստղասփյուռների կազմի մեջ մտնող շատ աստղերից (Վոլֆ-Ռայե տիպի, P Կարապի տիպի և սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող) տեղի է ունենում նյութի անընդհատ, ըստ որում շատ ինտենսիվ արտահոսք: Այդ փաստը ցույց է տալիս, որ աստղասփյուռների կազմում դիտվող աստղերը, իրոք, գտնվում են ձևավորման պրոցեսում և դեռ չեն հասել հավասարակշռված վիճակի: Այդ պատկերացման օգտին է վկայում նաև անկայուն բազմաստղերի (Օրիոնի Տրապեցիայի տիպի և աստղաշղթաներ) առկայությունը աստղասփյուռներում, քանի որ նրանց հասակը, Վ. Համբարձումյանի հաշվումների համաձայն, չի անցնում մի քանի միլիոն տարուց: Այսպիսով՝ տարբեր բնույթի դիտողական տվյալները միահամուռ կերպով վկայում են այն մասին, աստղասփյուռների կազմում եղած աստղերը առաջացել են անմիջականորեն նախաաստղային նյութից, ոչ հեռու անցյալում: Այս բանը Վ. Համբարձումյանին հանգեցրեց սկզբունքային տեսակետից չափազանց կարևոր այն եզրակացությանը, որ մի քանի միլիարդ տարի առաջ Գալակտիկայում սկսված աստղառաջացման պրոցեսը շարունակվում է նաև նրա զարգացման ներկա փուլում: Գալակտիկայում աստղառաջացման պրոցեսի շարունակական բնույթի վերաբերյալ այս արդյունքը հիմնովին հերքում է մինչ այդ արտասահմանյան մի շարք գիտնականների աշխատանքներում տարածված իդեալիստական այն պնդումը, որի համաձայն Գալակտիկայում բոլոր աստղերն առաջացել են միաժամանակ:

Աստղասփյուռների հայտնագործումից հետո նրանք միանգամից գրավեցին գիտնականների ուշադրությունը ամբողջ աշխարհում: Սովետական և օտարերկրյա հեղինակների հետազոտություններում ստացվեցին մի շարք արդյունքներ, որոնք հաստատում են աստղասփյուռների ֆիզիկական բնույթի վերաբերյալ Վ. Համբարձումյանի տեսական եզրակացությունները, այդ թվում նրանց անկայունության մասին հիմնական եզրակացությունը: Այդ սիստեմների մասին շատ նոր և հետաքրքիր տվյալներ ստացվեցին Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարաում`Վ. Համբարձումյանի և նրա աշակերտների կողմից: Աստղասփուռների կազմի մեջ մտնող աստղերի բնույթին և ճառագայթմանը նվիրված աշխատանքների մեջ առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում անընդհատ առաքման երևույթի վերաբերյալ հետազոտությունները: Այն պայմանավորված է աստղային էներգիայի աղբյուրների մասին այդ հետազոտություններում ստացված սկզբունքային տեսակետից նոր և կարևոր հետևություններով:

Վերջին տարիներին աշխարհի տարբեր աստղադիտարաններում մեծ ուշադրություն է նվիրվում անկայուն աստղերի ուսումնասիրությանը: Նրանց մեջ հատուկ ուշադրության են արժանի T Ցուլի տիպի և նրանց հարող աստղերը: Այս աստղերը մտնում են T- աստղասփյուռների կազմի մեջ: Պայծառության փոփոխության բնույթը այդ տիպի աստղերի մոտ ցույց է տալիս, որ նրանց մոտ տեղի են ունենում ձևավորման պրոցեսների հետ կապված վիճակի անկակոն փոփոխություննԵրևան:

Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ T Ցուլի տիպի և նրանց հարող անկայուն աստղերի պայծառության անկանոն փոփոխությունները տեղի են ունենում ոչ թե նրանց ջերմաստիճանի կամ չափերի փոփոխության հետևանքով, այլ պայմանավորված են ժամանակ առ ժամանակ նրանց մակերևութային շերտերում ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման լրացուցիչ աղբյուրների առաջացմամբ: Ներկայումս գիտության մեջ իշխող պատկերացման համաձայն աստղերի (այդ թվում Արեգակի) էներգիայի աղբյուրները նրանց միջուկներում տասնյակ միլիոնավոր աստիճան ջերմության պայմաններում ընթացող ջերմամիջուկային ռեակցիաներ են, որոնք ուղեկցում են ջրածնի միջուկներից հելիումի միջուկների առաջացմամբ (ջրածնի յուրաքանչյուր չորս միջուկից՝ հելիումի մեկ միջուկ): Այդ ռեակցիաների ժամանակ ազատագրվում է հսկայական քանակությամբ էներգիա, որը ջերմային ճառագայթման ձևով աստիճանաբար դուրս է գալիս աստղերի արտաքին շերտերը: Т Ցուլի աստղերի մոտ, որոնք գտնվում են ձևավորման պրեցեսում, դիտվում են ներաստղային էներգիայի անմիջական, հաճախ շատ կարճատև, ազատագրման դեպքեր՝ նրանց արտաքին շերտերում: Այդ բանը չի կարող պայմանավորված լինել ջերմամիջուկային ռեակցիաներով և, հավանաբար, կապված է նախաստղային նյութի քայքայման հետ (անցում նյութի նախաստղային վիճակից նրա աստղային վիճակին): Այդ դեպքում ներաստղային էներգիայի ազատագրումը ուղեկցվում է նոր ատոմային միջուկների առաջացմամբ, որոնք երբեմն անկայուն են և ենթակա են հետագա քայքայման: Այդ մասին են վկայում քիմիական բաղադրության անոմալիաները և անկայուն միջուկների առատությունը մի շարք անկայուն աստղերի մթնոլորտներում:

Վերջին տարիներին անընդհատ առաքման ոչ ջերմային բնույթի վերաբերյալ Վ. Համբարձումյանի շատ կարևոր եզրակացության օգտին լուրջ դիտողական փաստարկներ ստացվեցին Բյուրականում և արտասահմանում (Մեքսիկա, ԱՄՆ, Գերմանիա) կատարված մի շարք հետազոտություններում:

Չնայած անընդհատ առաքման երևույթի հարցը դեռ հեռու է իր իր կատարյալ լուծումից, սակայն անկասկած է, որ T Ցուլի տիպի և մի շարք այլ անկայուն աստղերի արտաքին շերտերում ներաստղային էներգիայի անմիջական ազատագրման պրոցեսների ուսումնասիրությունը բացառիկ գիտական հետաքրքրություն է ներկայացնում աստղաֆիզիկայի և միջուկային ֆիզիկայի համար: Առաջանալով Երկրագնդի վրա առայժմ անհասանելի պայմաններում՝ այդ պրոցեսները նորություն են միջուկային ֆիզիկայի համար և կօգնեն ֆիզիկական նոր պրոբլեմների լուծմանը:

Վ. Համբարձումյանի մի շարք վիճակագրական աշխատանքներ նվիրված են Գալակտիկայի ձևի որոշման, նրա ներսում աստղերի և միջաստղային նյութի բաշխման և այլ հարցերի:

Գ. Ա. Շայնի հետ համատեղ կատարած աշխատանքում քննարկված է սպիտակ-թզուկ աստղերի քանակի հարցը: Այդ հետազոտության մեջ առաջին անգամ ցույց է տրված, որ սպիտակ թզուկների իրական քանակը Գալակտիկայում պետք է շատ մեծ լինի և միայն նրանց ցածր լուսատվությունն է պատճառը, որ դիտվում է սպիտակ-թզուկների մի աննշան մասը միայն:

Կարիճ համաստեղության մեջ գտնվող O- աստղասփյուռի համար որոշված է մակերևույթային պայծառությունը: Պարզվել է, որ այն մոտ 50 անգամ մեծ է Գալակտիկայի այն տիրույթի մակերևույթային պայծառությունից, որտեղ գտնվում է Արեգակը, եթե այդ տիրույթը դիտվեր որևէ արտաքին գալակտիկայից: Այդ փաստից արված է այն եզրակացությունը, որ ջերմ աստղերից կազմված աստղասփյուռները հանդիսանում են Գալակտիկայի ծայրամասերի կառուցվածքի ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը: Արտաքին գալակտիկաներից նույնպեսի հատկություններով օժտված են այն սպիրալաձև գալակտիկաները, որոնց մոտ սպիրալաձև թևերը ամենից լավ են զարգացած: Ուստի աստղասփյուռների առատությունը Գալակտիկայում վկայում է այն մասին, որ նա լավ զարգացած թևերով սպիրալաձև Գալակտիկա է:

Մի այլ աշխատանքում ցույց է տրված, որ արտաքին գալակտիկաներից դիտողի համար Արեգակի շրջակայքը կդիտվի Գալակտիկայի երևացող մասի եզրում: Գալակտիկայի կենտրոնից ավելի հեռու գտնվող մասերը չեն դիտվի ցածր մակերևույթային պայծառության պատճառով: Այս եզրակացությունը կարևոր է արտաքին գալակտիկաների ճիշտ չափերի որոշման տեսակետից:

Տարբեր պայծառության աստղերի հաշվումների հիման վրա ստացված է այն եզրակացությունը, որ Գալակտիկայում աստղերը, միջին իմաստով ավելի խիստ են կենտրոնացված սիստեմի սիմետրիայի հարթության շուրջը, քան միջաստղային նյութը:

Հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վ. Համբարձումյանի՝ Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերի և աստղաշղթաների գոյության հարցի վիճակագրական վերլուծությանը նվիրված աշխատանքները:

Ցույց է տրված, որ աստղասփյուռներում դիտվող ջերմ հսկա և գերհսկա աստղերից կազմված Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերը և աստղաշղթաները, մեծ մասամբ, աստղերի իսկապես երիտասարդ, անկայուն ֆիզիկական սիստեմներ են, իսկ աստղասփյուռներից դուրս գտնվող ավելի սառն աստղերից կազմվածները՝ գերազանցապես երկնակամարի վրա պատահական պրոեկտման հետևանքով դիտվող կոնֆիգուրացիաներ, որոնց կազմող աստղերը գտնվում են տարբեր հեռավորությունների վրա և իրար հետ ֆիզիկապես կապված չեն:

Աստղային վիճակագրությանն են վերաբերում նաև Վ. Համբարձումյանի մի շարք այլ աշխատանքներ, որոնց մասին նշված է առանձին կարևոր պրոբլեմներին նվիրված բաժիններում:

Վ. Համբարձումյանի կատարած աշխատանքները նվիրված են նաև արտաքին գալակտիկաների ուսումնասիրությանը: Նրանցում ստացված են մի շարք կարևոր եզրակացություններ, որոնց մի մասի համառոտ շարադրանքը բերվում է ստորև:

Արտաքին գալակտիկաների տարածական բաշխման ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը նրանց՝ խմբերով բազմագալակտիկաների ձևով հանդես գալու ուժեղ արտահայտված ձգտումն է: Բազմագալակտիկաների դիտվող տոկոսը միայնակ գալակտիկաների համեմատ շատ ավելի մեծ է, քան կարող էր լինել դիսոցիատիվ հավասարակշռության դեպքում: Այդ նշանակում է, որ բազմագալակտիկաները չեն առաջացել առանձին գալակտիկաների պատահական հանդիպումների ժամանակ, այլ յուրաքանչյուր բազմագալակտիկայի բաղադրիչներն ունեն ընդհանուր ծագում:

Դիտվող բազմագալակտիկաների մեջ մեծամասնություն են կազմում չափազանց անկայուն Տրապեցիայի տիպի սիստեմները: Մյուս կողմից պարզվում է , որ բոլոր հայտնի դեպքերում բազմագալակտիկաների հասակը (մի քանի միլիարդ տարի) նույն կարգի մեծություն է, ինչ որ նրանց պտտման պարբերությունը (մոտ մեկ միլիարդ տարի): Այդ է պատճառը, որ բաղադրիչների փոխազդեցությունը չի հասցրել նկատելի կերպով փոխվել նրանց կոնֆիգուրացիաները, այսինքն`բազմագալակտիկաների կոնֆիգուրացիաների դիտվող բաշխումը այն բաշխումն է, որ եղել է նրանց ձևավորման պահին: Այս բոլորը վկայում են այն մասին, որ Տրապեցիայի տիպի բազմագալակտիկաները և գալակտիկաների որոշ կույտեր Մետագալակտիկայում համեմատաբար երիտասարդ սիստեմներ են: Այդ պատկերացման օգտին է վկայում նաև գալակտիկաների տեսագծային արագությունների վերլուծությունը: Պարզվում է, որ գալակտիկաների մեծ կույտերից մի քանիսում արագությունների դիսպերսիան այնքան մեծ է, որ նրանք պետք է լինեն քայքայվող սիստեմներ, այսինքն նրանց որոշ բաղադրիչներ ունեն սիստեմից հեռանալու անհրաժեշտ արագություն:

Հիշյալ դիտողական փաստերից և բազմագալակտիկների բաղադրիչների բաղադրիչների ընդհանուր ծագման վերաբերյալ եզրակացությունից կարելի է այն հետևության հանգել, որ բազմագալակտիկաներն առաջանւմ են փոքր չափերի և մեծ խտության ինչ-որ գոյացումների ճեղքման հետևանքով, ըստ որում ճեղքմանը հաջորդում է գալակտիկաների գերնեղ սիստեմների առաջացումը:

Որոշ դիտողական տվյալներ թույլ են տալիս ենթադրելու, որ նման ճեղքման ժամանակ առաջացած գերնեղ սիստեմների հետագա բաժանման հետևանք է որոշ գալակտիկաների ` ռադիոգալակտիկաների կողմից շատ հզոր ռադիոճառագայթումը: Այսպես օրինակ, կոսմիկական ռադիոճառագայթման հզոր աղբյուրներ՝ Պերսեյ A և Կարապ A արտագալակտիկ սիստեմներում միջուկներն արդեն բաժանվել են, իսկ իրենք` գալակտիկաները, դեռ ոչ: Որ հիշյալ և նման դեպքերում ռադիոճառագայթման երևույթն առանձին գալակտիկաների բախման հետևանք չէ, վկայում է այն կարևոր դիտողական փաստը, որի համաձայն բոլոր ռադիոգալակտիկաները ըստ չափերի ու լուսային ճառագայթման էներգիայի քանակի, գերհսկա սիստեմներ են և իրենց այդ հատկություններով խիստ տարբերվում են նորմալ գալակտիկաներից:

Իրոք, պատահական բախումների հետևանքով անհնարին է բացատրել այդ կարևոր դիտողական փաստը:

Միջուկների բաժանումից հետո նրանցից սկսվում է նյութի ուժեղ արտահոսք: Արտաբերված նյութը այնուհետև փոխարկվում է անկայուն աստղերի, միջաստղային գազի և մեծ էներգիա ունեցող մասնիկների հսկայական ամպերի: Դիտումները ցույց են տալիս, որ որոշ դեպքերում էլիպտիկ գալակտիկաների կենտրոնական մասերից վիժված նյութն ունի խիստ կապույտ գույն: Այդ փաստը ունի երկու հնարավոր բացատրություն: Վիժվածքների կապույտ գույնը կարող է լինել կամ նրանց մեջ ջերմ կապույտ աստղերի կուտակման, կամ ուժեղ անընդհատ առաքման հետևանք: Երկու դեպքում էլ վիժվածքի նման վիճակը շատ անկայուն է և չի կարող երկար գոյություն ունենալ: Ուստի, վիժվածքների խիստ կապույտ գույնը վկայում է, որ նրանք շատ երիտասարդ գալակտիկաներ են:

Շարադրված պատկերացումների լույսի տակ նոր բացատրություն է ստանում գալակտիկաները միացնող միջգալակտիկ կամրջակների և թելիկների գոյությունը: Նրանք նախկինում իրարից անկախ գալակտիկաների փոխազդեցության հետևանք չեն, այլ առաջանում են միևնույն միջուկից ձևավորված երկու կամ մի քանի գալակտիկաների՝ սիստեմի կենտրոնից հեռանալու ժամանակ:

Գալակտիկաների բաժանման պրոցեսները սերտորեն կապված են սպիրալաձև թևերի առաջացման հետ: Այդ բանը պարզորոշ կերպով ցույց է տրված M 51 սպիրալաձև գալակտիկայի օրինակով:

Նոր գալակտիկաներն ու նրանց սպիրալաձև թևերն առաջանում են միջուկում գտնվող նյութի հաշվին: Իրենք՝ միջուկները, ծավալով շատ փոքր, սակայն նյութի շատ մեծ խտություն ունեցող գոյացումներ են: Մի շարք դիտողական տվյալների համաձայն պետք է ենթադրել, որ այդ միջուկները պարունակում են նախաստղային նյութի մեծ զանգվածնԵրևան:

Արտաքին գալակտիկաներին վերաբերող վերը բերված եզրակացությունների նշանակությունը մեծ է ինչպես գալակտիկաների, մասնավորապես մեր Գալակտիկայի առաջացման և զարգացման պրոբլեմի տեսակետից, այնպես էլ, հատկապես, նյութի` առայժմ անհայտ վիճակների և այդ վիճակներում նյութի վարքի ֆիզիկական ուսումնասիրության տեսակետից:

Վ. Համբարձումյանի գիտական գործունեությունը չի սահմանափակվում միայն աստղագիտության տարբեր բնագավառներում կատարված հետազոտություններով:

Նրա մի շարք աշխատանքներ նվիրված են տեսական ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի հարցերին: Նրանց մի մասը կատարված է աստղաֆիզիկական հետազոտությունների կապակցությամբ: Այսպես օրինակ, վերևում հիշատակված լույսի բազմապատիկ ցրման ներդաշնակ տեսությունը և ինվարիանտության սկզբունքի կիրառությունները սերտորեն կապված են մոլորակների և աստղերի մթնոլորտների ուսումնասիրության հետ: Պուասսոնի օրենքի երկչափ ընդհանրացումը այն դեպքի համար, երբ պատահական մեծություններն իրարից լրիվ անկախ չեն, ստացվել է ֆլյուկտուացիաների տեսության խնդիրների լուծման ժամանակ:

Սակայն Վ. Համբարձումյանի առանձին աշխատանքներ անմիջականորեն կապված չեն աստղաֆիզիկական պրոբլեմների հետ և ներկայացնում են ինքնուրույն գիտական հետաքրքրություն՝ ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի համար: Այն վերաբերում է առաջին հերթին դիֆերենցիալ հավասարումների սեփական արժեքների տեսությանը նվիրված Վ. Համբարձումյանի նշանավոր աշխատանքին: Այնտեղ առաջին անգամ ձևակերպվել և նախնական մշակման է ենթարկվել Շտուրմ-Լիուվիլլի պրոբլեմի հակադարձ պրոբլեմը: Բնորոշ է, որ այդ աշխատանքում առաջ քաշված հարցերը ժամանակակին ոչ մի արձագանք չգտան գիտության մեջ: Միայն նրա հրապարակումից ավելի քան տաս տարի հետո այդ հարցերն սկսվեցին ինտենսիվ կերպով ուսումնասիրվել մաթեմատիկոսների կողմից և իրենցով նշանավորեցին մաթեմատիկական ֆիզիկայի հավասարումների տեսության մեջ նոր ուղղության ծնունդը, որը հետագայում ապրեց շատ բեղմնավոր զարգացում: Պակաս հետաքրքրություն չի ներկայացնում Դ.Դ. Իվանենկոյի հետ համատեղ կատարած այն աշխատանքը, որտեղ առաջին անգամ ցույց է տրված, որ ատոմի միջուկը բաղկացած է միայն ծանր մասնիկներից: Այդ եզրակացությունը հակասության մեջ էր գտնվում այդ ժամանակ ֆիզիկայում իշխող պատկերացման հետ, որի համաձայն ատոմի միջուկում առկա են նաև էլեկտրոննԵրևան: Հետաքրքրական է այն փաստը, որ այդ եզրակացությունն ստացված էր նեյտրոնների հայտնագործումից առաջ: Հետագա հետազոտություններն այդ բնագավառում հաստատեցին ատոմի միջուկի կառուցվածքի մասին նոր պատկերացումը, և այն ստացավ լայն ճանաչում:

Մի այլ աշխատանքում (Դ. Դ. Իվանենկոյի հետ համատեղ) առաջին անգամ հիմնավորված է էլեկտրոնների կետային կառուցվածքի վերաբերյալ քվանտա մեխանիկական պատկերացման անկատարությունը և առաջ է քաշված էլեկտրոնների կառուցվածքի նոր տեսության մշակման անհրաժեշտությունը:

Մի շարք այլ աշխատանքներ նվիրված են այնպիսի հետաքրքիր պրոբլեմների, ինչպես ֆունկցիոնալ տարածության գծային երկրաչափությունը, միասնական դաշտի տեսությունը և այլն:

Վ. Հ. Համբարձումյանի ուշադրության կենտրոնում են եղել նաև հայ ժողովրդի ճակատագրի համար կարևոր նշանակություն ունեցող հարցերը, ինչպիսիք են ցեղասպանությունը, ղարաբաղյան շարժումը:

Հայաստանի ազգային հերոս, ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանի հիշատակը հավերժացնելու, ինչպես նաև նրա գիտական ժառանգության զարգացումը խթանելու նպատակով՝
. 1998թ-ից ՀՀ ԳԱԱ Բյուրականի աստղադիտարանը, ԵՊՀ ընդհանուր ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ամբիոնը, ԵՊՀ աստղադիտարանը և Երևանի թիվ 12 հանրակրթական դպրոցը կրում են Վիկտոր Համբարձումյանի անունը:
. ՀՀ կառավարության որոշման համաձայն՝ 2009թ-ից սկսած Հայաստանում Վ. Համբարձումյանի ծննդյան օրը՝ սեպտեմբերի 18-ը, նշվում է որպես աստղագիտության օր։
. ՀՀ Նախագահի 2009 թ. ապրիլի 16-ի հրամանագրով հիմնվել է Վիկտոր Համբարձումյանի անվան միջազգային գիտական մրցանակ, որը շնորհվում է երկու տարին մեկ անգամ՝ աստղաֆիզիկայի, ինչպես նաև դրան հարակից ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի բնագավառներում ակնառու գիտական աշխատանքի համար՝ անկախ գիտնականի քաղաքացիությունից։

Համաշխարհային գիտության զարգացման ասպարեզում Վ. Համբարձումյանը իր ծանրակշիռ ներդրումն է կատարել՝ նվաճելով միջազգային համբավ ու հեղինակություն: Շնորհիվ Վ. Համբարձումյանի՝ մենք աշխարհին ներկայանում ենք որպես գիտության տարբեր բնագավառներում մշտապես մեծ ներդրում կատարող ազգ: