 | Ներսիսյան Մկրտիչ Գեղամի (1910-1999) |
 |
|
Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյանը ծնվել է 1910 թ. նոյեմբերի 25-ին ՀՍՍՀ Աշտարակի շրջանի Փարպի գյուղում: Վախճանվել է 1999 թ. հունվարի 28-ին Երևանում։
1927 թ. ավարտել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան երկրորդ աստիճանի դպրոցը։
1931 թ. ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետը։
1938 թ. ընդունվել է ՍՄԿԿ շարքերը։
1939 թ. շնորհվել է պատմական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան։
1940 թ. շնորհվել է դոցենտի գիտական կոչում։
1940-1941 թթ. ՍՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի պատմության և նյութական կուլտուրայի ինստիտուտի դիրեկտոր։
1941-1943 թթ. մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմին։
1944-1947 թթ. ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի դիրեկտորի տեղակալ։
1946-1955 թթ. Երևանի պետական համալսարանի հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի վարիչ։
1947 թ. շնորհվել է պատմական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան։
1948 թ. շնորհվել է պրոֆեսորի գիտական կոչում։
1950 թ. ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս։
1950-1960 թթ. ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ վիցեպրեզիդենտ։
1950-1978 թթ. ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահության անդամ։
1951-1955 թթ. ընտրվել է ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի դեպուտատ։
1952, 1966-1976 թթ. Հայաստանի կոմկուսի XVI, XXIV-XXVI համագումարի պատգամավոր։
1953 թ. պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։
1957-թ. գիտական գործուղում Բուլղարական ժողովրդական հանրապետություն։
- Մասնակցել է արևելագետների առաջին համամիութենական խորհրդակցությանը (Տաշքենդ)։
1958-1999 թթ. “Պատմա-բանասիրական հանդեսի” գլխավոր խմբագիր։
1959-1962 թթ. ՀՍՍՀ ԳԱ խմբագրական-հրատարակչական խորհրդի նախագահ։
1960 թ. մասնակցել է արևելագետների միջազգային XXV կոնգրեսին (Մոսկվա)։
1961 թ. շնորհվել է ՀՍՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի կոչում։
1962-1965 թթ. ՀՍՍՀ ԳԱ հասարակական գիտությունների բաժանմուքի ակադեմիկոս-քարտուղար։
1962-1980 թթ. “Հայ ժողովրդի պատմություն” բազմահատորյակի գլխավոր խմբագրության անդամ։
1965-1966 թթ. ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ վիցեպրեզիդենտ։
1966-1977 թթ. Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր։
1966-1979 թթ. Սովետական Միության Գերագույն սովետի դեպուտատ։
1966-1980 թթ. Հայաստանի կոմկուսի Կենտկոմի անդամ։
1969-1980 թթ. Սովետա-բուլղարական համամիութենական ընկերության հայկական մասնաճյուղի նախագահ։
1970-1980 թթ. Սովետա-բուլղարական համամիութենական ընկերության նախագահի տեղակալ և նախագահության անդամ։
1970 թ. պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով։
- Կարակասում (Վենեսուելա) կայացած միջազգային կոնգրեսում սովետական պառլամենտական պատգամավորության անդամ։
1970-1980 թթ. Հայկական սովետական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրության անդամ և հայ ժողովրդի նոր և նորագույն շրջանի պատմության գիտաճյուղային խորհրդի նախագահ։
1977-1980 թթ. ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի բաժնի վարիչ։
1980 թ. պատմագիտության բնագավառում ունեցած վաստակի, գիտական կադրերի պատրաստման համար և ծննդյան 70-ամյակի կապակցությամբ պարգևատրվել է Ժողովուրդների բարեկամության շքանշանով։
1995 թ. պարգևատրվել է “Մովսես Խորենացի” մեդալով (առաջինը Հայաստանի Հանրապետությունում)
Հայկական ՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, գիտության վեաստակավոր գործիչ Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյանը լավ հայտնի է մեր գիտական հասարակությանը։ 60 տարուց ավելի անվանի գիտնականը հարստացրել է մեր պատմագիտությունը ծանրակշիռ և մնայուն ուսումնասիրություններով։
Մ. Գ. Ներսիսյանը ծնվել է 1910 թ. Երևանի նահանգի Աշտարակի շրջանի Փարպի գյուղում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է ծննդավայում, ապա շարունակել Երևանի Խ. Աբովյանի անվան միջնակարգ դպրոցում։ 1927 թ. ընդունվել է Երևանի պետական համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետը, որն ավարտել է 1931 թ.՝ ստանալով պատմաբանի մասնագիտություն։
Դեռևս 1930-ական թթ. սկզբներին երիտասարդ պատմաբանը հրապարակեց մի շարք աշխատություններ Հայաստանի և Անդրկովկասի հեղափոխական շարժումների պատմության վերաբերյալ։ Այդ շրջանում նա լույս ընծայեց հոդվածներ ու գրքեր Ստեփան Շահումյանի, Բաքվի կոմունայի, Մայիսյան ապստամբության, 1918-1920 թթ. Հայաստանում տիրող տնտեսական ու քաղաքական դրության մասին և այլն։ Պրոֆ. Կ. Ղազարյանի հետ միասին Մ. Ներսիսյանը կազմել է «Առաջին մասսայական հեղափոխական շարժումները Հայաստանում» փաստաթղթերի ժողովածուն, որը լույս տեսավ 1932 թ.։ Երկրորդ ժողովածուն, որ կազմվեց Ներսիսյանի ակտիվ մասնակցությամբ և հրատարակվեց 1935 թ. ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանի առաջաբանով, նվիրված է Հայաստանի առաջին կոմունիստական երիտասարդական միության՝ «Սպարտակի» պատմությանը։
Ընդարձակելով գիտահետազոտական աշխատանքների շրջանակները, Մ. Ներսիսյանը հետագա տարիներին զբաղվեց XVIII և XIX դդ. պատմության խնդիրներով։ 1939 թ. նա պաշտպանեց թեկնածուական ատենախոսություն «Նարոդնիկական խմբակները Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.» թեմայով։ Այդ, ըստ ամենայնի հետաքրքիր ուսումնասիրությունը, որ լույս տեսավ 1940 թ., նոր և կարևոր խոսք էր սովետահայ պատմագրության մեջ։ Հեղինակը, առաջին անգամ հատուկ քննարկման ենթարկելով հայ նարոդնիկության հարցը, հիմնավորապես հերքեց բավական տարածում գտած այն տեսակետը, թե հեղափոխական նարոդնիկությունը օտար երևույթ է եղել Հայաստանի և Անդրկովկասի համար։ Հենվելով արխիվային նյութերի և այլ աղբյուրների հարուստ տվյալների վրա, Ներսիսյանը ցույց տվեց, որ Անդրկովկասի հեղափոխական տարաստիճան (ռազնոչին) մտավորականության մի մասը 1860-1880 թթ. գործուն մասնակցություն ունեցավ համառուսական հեղափոխական իրադարձություններին, և որ դեմոկրատական երիտասարդ սերնդի հենց այդ թևի ներկայացուցիչներն էին, որ ընդգրկվեցին հեղափոխական նարոդնիկական շարժման մեջ՝ ինչպես Թբիլիսիում, այնպես էլ Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Կիևում, Դոնի Ռոստովում և Ռուսական կայսրության այլ քաղաքներում։
Աշխատության մեջ բերված են հետաքրքիր տվյալներ հայ հեղափոխական նարոդնիկների կյանքի և գործունեության, նրանց հայացքների ու ծրագրերի մասին։ Նկատենք, որ մի շարք հետազոտողների կողմից կատարված արխիվային պրպտումները (օրինակ, Ա. Գ. Տերեշչենկոյի «Նոր նախիջևանցիները հեղափոխական նարոդնիկական շարժման մեջ» հոդվածը, (տե՛ս «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1975, № 4), հայտնաբերելով նոր տվյալներ հայ նարոդնիկների վերաբերյալ, լիովին հաստատում են Մ. Ներսիսյանի տասնյակ տարիներ առաջ գրված աշխատության թեզերն ու եզրակացությունները։
Պրոֆ. Մ. Ներսիսյանի գիտական աշխատությունների մեջ զգալի տեղ են գրավում այն ուսումնասիրությունները, որոնք նվիրված են Օսմանյան կայսրության դեմ ուղղված հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական շարժման պատմության հարցերին։ Պատմաբանն իր «Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1870 թթ.» մենագրությունը, որպես դոկտորական ատենախոսություն հաջողությամբ պաշտպանեց 1946 թ.։ Այդ ծանրակշիռ գիտական հետազոտությունը, որ լույս տեսավ 1955 թ., աչքի է ընկնում հարցերի խորը, բազմակողմանի քննարկմամբ, նոր և համարձակ մտքերով ու եզրահանգումներով։ Այս աշխատության մեջ հեղինակը փաստական հարուստ նյութի հիման վրա պատկերում է արևմտահայության ծանր կացությունը XIX դարի 50-80-ական թթ., շարադրում նրա հերոսական մաքառումը, ազատագրական շարժման ընթացքը, բացահայտում է այդ շարժման կապերը հարևան ժողովուրդների հակասուլթանական ընդվզումների հետ, հայ ազատագրական պայքարի սոցիալ-դասակարգային բովանդակությունը և շարժիչ ուժերը, արևմտյան տերությունների հետադիմական դիրքորոշումը, ազատագրական շարժման ռուսական կողմնորոշումը և այլ հարցեր։ Վճռականորեն ժխտելով հակագիտական այլևայլ «տեսություններ», Մ. Ներսիսյանը համոզիչ, անվիճելի փաստերով և հիմնավորապես ցույց է տվել արևմտահայ ազատագրական շարժման ինքնաբուխ, ժողովրդական-համազգային բնույթը, նրա գաղափարախոսության առաջադեմ և դեմոկրատական էությունը։
Առանձին ուշադրության արժանի է այն հանգամանքը, որ 1940-ական թթ. ստեղծված այդ կապիտալ գործում տեղ չեն գտել այն տարիներին լայն տարածում ստացած գռեհիկ սոցիոլոգիզմի պատմագիտական դրույթները։ Մերժելով դրանք և ցուցաբերելով գիտական օբյեկտիվություն, Ներսիսյանը ճիշտ դիրքերից է լուսաբանել մեր ժողովրդի պատմության այդ շրջանի շատ հանգուցային խնդիրներ, որոնց թվում Ռաֆայել Պատկանյանի, Ռաֆֆու, Գ. Արծրունու, Գ. Սրվանձտյանի և անցյալ մի շարք նշանավոր այլ գործիչների առաջադեմ դեմոկրատական գաղափարների գնահատության հարցերը։ Սխալ չի լինի, եթե ասենք, որ պատմաբանի այս աշխատությունը գիտական մի խիզախ քայլ էր՝ ուղղված քարացած դոգմատիզմի «տեսությունների» դեմ, որոնք իր ժամանակ ստեղծվել էին տվյալ պրոբլեմի շուրջը և տակավին չէին հաղթահարվել։ Ներսիսյանի մենագրությունը ամենայն իրավմամբ բարձր գնահատականի արժանացավ ինչպես հանրապետական, այնպես էլ կենտրոնական մամուլում (ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր», «Вопросы истории», «Советское востоковедение» և այլն)։
Մ. Ներսիսյանի «Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ» դոկտորական ատենախոսությունը փաստորեն սկիզբ դրեց արևմտահայ ազգային-ազատագրական շարժման գիտական ուսումնասիրության գործին սովետահայ պատմագրության մեջ։ Այդ խնդրի շուրջ այնուհետև հանդես եկան նրա ղեկավարությամբ աշխատող մի շարք երիտասարդ գիտնականներ, ապա ուրիշ պատմաբաններ։
Նշված մենագրությունից բացի Ներսիսյանը գրել է նաև հոդվածներ՝ Զեյթունի 1862 թ. ապստամբության, արևմտահայերի կոտորածների, հայ ազատագրական պայքարի հերոս Անդրանիկի և հարակից այլ հարցերի մասին։
1965 թ. լույս տեսավ Մ. Ներսիսյանի «Ժողովրդական հերոսը» խորագիրը կրող հոդվածը, ուր առաջին անգամ սովետահայ պատմագիտության մեջ տրվեց ականավոր հայրենասեր, անվեհեր պարտիզան-հայդուկ և տաղանդավոր զորահրամանատար Անդրանիկի փայլուն կերպարը, նրա հերոսական կյանքի ու գործի հիմնավոր ու ճշմարտացի բնութագիրը։ «Հայ ժողովրդի ազգային հերոսը,- ասված է այստեղ,- մոտ 30 տարի շարունակ մարտնչել է սուլթանական արյունոտ բռնակալության դեմ, կազմակերպել և ղեկավարել է արևմտահայ գյուղացիության ինքնապաշտպանական-ազատագրական կռիվները, միշտ հանդես բերելով անօրինակ խիզախություն և հնարամտություն»։
Պատմաբանի գնահատականները օբյեկտիվ են, գիտական։ Չի կարելի չհամաձայնվել հեղինակի հետ, երբ նա գրում է, թե ժողովրդական հերոսը ունեցել է նաև վրիպումներ։ «Նա միշտ չէ, որ հստակ պատկերացում ուներ իր ժողովրդի ազատագրության ճիշտ ուղու մասին, միշտ չէ, որ ըմբռնել է բարեկամի ու հովանավորողի դիմակ հագած «մեծ տերությունների» խարդախ քաղաքականությունը։ Բայց Անդրանիկը ոչ քաղաքագետ էր և ոչ էլ դիվանագետ... նա մարտիկ էր, պարտիզան ու զորավար. նրա կոչումն էր կազմակերպել զինված ելույթներ բռնակալների դեմ ու զենքը ձեռքին կռվել ժողովրդի ազատության համար։ Եվ նա անում էր չգերազանցված հերոսությամբ ու վարպետությամբ» («Սովետական Հայաստան», 1965 թ., 25 փետր.)։
Հայկական ՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Մ. Ներսիսյանի նախաձեռնությամբ ու խմբագրությամբ 1966 թ. լույս տեսավ «Հայերի գենոցիդը Օսմանյան կայսրության մեջ» փաստաթղթերի կապիտալ և արժեքավոր ժողովածուն (ռուսերեն), ուր ամենայն մանրամասնությամբ ցույց է տրված սուլթան Աբդուլ Համիդի և Երիտասարդ թուրքերի մասսայական կոտորածների արյունոտ քաղաքականությունը արևմտահայերի նկատմամբ։ Ժողովածուն պարունակում է բազմաթիվ նորահայտ արխիվային փաստաթղթեր, կարևոր պաշտոնական նյութեր և առաջին հերթին զանազան պետությունների դեսպանների, արտաքին գործերի մինիստրների և պետական այլ գործիչների գաղտնի զեկուցագրեր, ապա կոտորածների ականատեսների, այդ թվում՝ հայ, արաբ, թուրք, ինչպես նաև եվրոպական միսիոներների վկայություններ։ Իր չափազանց հարուստ և բազմատեսակ նյութերով, որոնք քաղված են տարբեր աղբյուրներից (անգլիական, գերմանական, ֆրանսիական, ռուսական, իսպանական, թուրքական, արաբական, հայկական և այլն), հայերի ցեղասպանությանը նվիրված այս ժողովածուն փաստագրական մի անհերքելի վկայագրություն է թուրք ջարդարարների անասելի ոճրագործությունների և արևմտահայության մեծ ողբերգության մասին։ Ժողովածուն նոր լրացումներով վերահրատարակվեց 1982 թ. և լայն արձագանք գտավ ընթերցողների շրջանում։
Մ. Ներսիսյանի գիտական ուսումնասիրություների մի մասը նվիրված է հայ-ռուսական պատմական կապերի ու հարաբերությունների պրոբլեմին։ Դեռևս 1944 թ. լույս տեսավ նրա «Ա. Վ. Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790-ական թթ.» աշխատությունը, որը հետեգայում՝ 1981 թ. զգալի լրացումներով հրատարակվեց նաև ռուսերեն լեզվով։ 1956-1961 թթ. լույս տեսավ Ներսիսյանի «Ռուս-հայկական հարաբերությունների պատմությունից» երկհատոր հոդվածների ժողովածուն (ռուսերեն), որտեղ քննարկվում են XVIII-XIX դարերի հայ-ռուսական պատմական կապերին ու քաղաքական հարաբերություններին վերաբերող մի շարք հարցեր։ Այդ թեմաներին նա անդրադարձավ նաև հետագա տարիներին՝ գրելով մի շարք հոդվածներ, որոնցում մասնավորապես լուսաբանվում են Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին և այդ ակտի պատմական նշանակությունը, հայ ժողովրդի ռուսական կողմնորոշումը, Դ. Վ. Դավիդովը Հայաստանում (1826 թ.), Երևանի ազատագրումը ռուսական բանակի կողմից 1827 թ., հայ կամավորների ու աշխարհազորականների մասնակցությունը ռուս-պարսկական 1826-1828 թթ., ռուս-թուրքական 1828-1829 թթ. պատերազմներին և այլն։
Առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում Մ. Ներսիսյանի ուսումնասիրություները ռուս առաջին փառապանծ հեղափոխականների՝ դեկաբրիստների վերաբերյալ։ 1958 թ. հրատարակված «Դեկաբրիստները Հայաստանում» մեծարժեք աշխատության մեջ, որի ռուսերեն թարգմանությունը լույս տեսավ 1975 թ., հեղինակը, օգտագործելով արխիվային հարուստ նյութեր, վերականգնում է Կովկաս աքսորված դեկաբրիստների թիվն ու ցուցակը, ցույց է տալիս 1825 թ. հերոսների գործուն մասնակցությունը 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական և ապա՝ 1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին, այդ հեղափոխականների դերը Արևելյան Հայաստանը պարսկական խաների ու բեկերի ծանր լծից ազատագրելու գործում և այլն։ Աշխատության մեջ բերված են հետաքրքիր տեղեկություններ դեկաբրիստների և հայ, վրացի ու ադրբեջանցի գործիչների կապի մասին, ինչպես նաև ցույց են տրված այն ջերմ, բարեկամական հարաբերությունները, որոնք ստեղծվել էին կովկասյան բանակ փոխադրված ռուս հեղափոխականների ու լեհ ապստամբների միջև։
Աշխատելով «Դեկաբրիստները Կովկասում» թեմայի վրա, Ներսիսյանը հայտնաբերել է արժեքավոր փաստաթղթեր տվյալ հարցի վերաբերյալ։ Հիշենք, որ առաջինը նա հայտնաբերեց ու հրապարակեց դեկաբրիստներ Ե. Լաչինովի գրառումներն ու նոթերը Հայաստանի մասին, Դ. Իսկրիցկու և Վ. Վոլխովսկու նամակները Անդրկովկասի, Ի. Բուրցովի զեկուցագրերը ռուս-թուրքական 1828-1829 թթ. պատերազմի վերաբերյալ և այլն։ Հատկապես պետք է նշել Ներսիսյանի «Նոր տվյալներ դեկաբրիստների մասին» հոդվածը (տես «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1975, № 4), ուր բազմաթիվ նոր տվյալների հետ մեկտեղ բերված են խիստ կարևոր տեղեկություններ Ուկրանիայում ապստամբած հայտնի Չեռնիգովյան գնդի զինվորների սոցիալական ու ազգային կազմի մասին։
Գիտական արժեքավոր ուսումնասիրություն է Մ. Ներսիսյանի «1812 թ. Հայրենական պատերազմը և Կովկասի ժողովուրդները» աշխատությունը, որը լույս է տեսել 1965 թ. ռուսերեն լեզվով։ Պատմական նոր փաստերի ու հարուստ նյութերի հիման վրա այս հետազոտության մեջ ցույց է տրված Անդրկովկասի և Հյուսիսայն Կովկասի ժողովուրդների, Կովկասի լեռնականների, Կուբանի կազակների, կալմիկների մասնակցությունը ռուս ժողովրդի 1812 թ. համաժողովրդական Հայրենական պատերազմի և թուրք-պարսկական, ֆրանսիական ու անգլիական կառավարող շրջանների ագրեսիվ հակառուսական քաղաքականության ձախողումը Կովկասում։ Այնուհետև բերված են մանրամասն ու ճշգրտված տվյալներ Նապոլեոն I-ի բանակի դեմ մարտնչած կովկասցիների, ինչպես նաև պատերազմից տուժած ռուս բնակչությանը օգնելու նպատակով երկրամասում կազմակերպված նվիրատվությունների և այլ միջոցառումների մասին։ Գրքում մանրամասնորեն ցույց է տրված կովկասահայության հայրենասիրական շարժումը՝ օգնելու Ռուսաստանին ընդդեմ ֆրանսիական ագրեսորների։ Առանձնապես հետաքրքիր են այն տվյալները, որոնք վերաբերում են Նոր Նախիջևանի ու Աստրախանի հայ բնակչությանը։
Պատմաբանը մի շարք արժեքավոր հոդվածներ է նվիրել հայ ժողովրդի պատմության XVIII դարի երկրորդ կեսի և XIX դարի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական հարցերին, հասարակական գործիչներին, գիտության ու մշակույթի ականավոր դեմքերին։ Դրանցից առանձնապես պետք է հիշել «Հայ կամավորները ռուս-թուրքական 1787-1791 թթ. պատերազմում», «Ա. Վ. Սուվորովի հայ զինակիցներն ու բարեկամները», «Աբովյանի առաջին հրապարակային ելույթը», «Առաջին հայ ուտոպիստ-սոցիալիստը» (Դ. Դ. Ախշարով), «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական դրությունը 1860-1880-ական թթ.», «Արևմտահայերի ազատագրական պայքարը թուրքական դեսպոտիզմի դեմ և արևմտյան պետությունները», «Պրոֆեսոր Լեոյի պատմագիտական ժառանգությունը» հոդվածներն ու հաղորդումները։
Մ. Ներսիսյանի ուսումնասիրություններն աչքի են ընկնում ինքնատիպությամբ, գիտական խորությամբ, պրոբլեմատիկայի կարևորությամբ ու հրատապությամբ, ճշմարիտ փաստերով հիմնավորված եզրահանգումներով։ Նրա աշխատությունները նոր լույս են սփռում մեր ժողովրդի պատմության բազմաթիվ կնճռոտ հարցերի վրա։
Ներսիսյանը խոշոր աշխատանք է կատարել արխիվյին նոր փաստթղթերի հայտնաբերման ու հրատարակության ուղղությամբ։ Նա հրապարակել է արժեքավոր նյութեր հատկապես հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի և հայ-ռուս կապերի ու հարաբերությունների պատմության վերաբերյալ։
Պատմագիտության բնագավառում ունեցած վաստակի համար Ներսիսյանը 1950 թ. ընտրվում է Հայկական ՍՍՀ ԳԱ իսկական անդամ, իսկ 1961 թ. նրան շնորհվում է հանրապետության գիտության վաստակավոր գործչի կոչում։
Գիտահետազոտական գործունեության հետ մեկտեղ Ներսիսյանը զբաղվել է նաև մանկավարժական աշխատանքով։ Տարիներ շարունակ նա հայ և ՍՍՀՄ ժողովուրդների պատմության դասընթաց է կարդացել Երևանի բանֆակում, Կոմհամալսարանում, հայկական և ռուսական մանկավարժական ինստիտուտներում, Երևանի պետական համալսարանում, որտեղ մի շարք տարիներ վարել է հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի վարիչի պարտականությունները։ Ներսիսյանը ունեցել է բազմաթիվ ասպիրանտներ, ղեկավարել է շատ երիտասարդ պատմաբանների թեկնածուական և դոկտորական ատենախոսությունները, մասնակցել է հայ ժողովրդի պատմության դասագրքերի և գիտամասսայական աշխատությունների ստեղծման գործին։ Նրա խմբագրությամբ 1972 թ. լույս տեսավ «Հայ ժողովրդի պատմությունը հնագույն ժամանակնարից մինչև մեր օրերը» (մեկ հատորով)։ 1980 թ. այն հրատարակվեց նաև ռուսերեն լեզվով։
Ականավոր գիտնականը նաև ակտիվ հասարակական գործիչ էր։ Նա երկար տարիներ վարել է պատասխանատու պաշտոններ գիտական և ուսումնական հիմնարկներում։ Ներսիսյանը եղել է հանրապետության ակադեմիայի պատմության ինստիտուտի տնօրեն, հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար, վիցեպրեզիդենտ, գլխավորել է ակադեմիայի խմբագրական-հրատարակչական խորհրդի աշխատանքը որպես նրա նախագահ, խմբագրել է Հայկական ՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիրը» (հասարակական գիտություններ)։
Մ. Գ. Ներսիսյանը 1966-1977 թթ. աշխատել է որպես Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր, ավելի քան 28 տարի եղել է Գիտությունների ակադեմիայի նախագահության անդամ։ Նրա նախաձեռնությամբ ակադեմիայում կազմակերպվեց արևելագիտության բաժինը, որը հետագայում դարձավ ինստիտուտ, ստեղծվեց «Պատմա-բանասիրական հանդեսը», պետական համալսարանում հիմնվեցին արևելագիտության ֆակուլտետը, հայագիտական կենտրոնը, «Երևանի համալսարանի բանբեր», «Երևանի համալսարան» պարբերականները։
Գիտնականը ակտիվորեն մասնակցել է Հայկական սովետական հանրագիտարանի աշխատանքներին՝ որպես նրա գլխավոր խմբագրության անդամ և հայ ժողովրդի նոր և նորագույն շրջանի պատմության գիտաճյուղային խորհրդի նախագահ։ Նա միաժամանակ հայ ժողովրդի պատմության բազմահատորյակի գլխավոր խմբագրության անդամ էր։ Երկար տարիներ եղել է Սովետա-բուլղարական համամիութենական ընկերության հայկական մասնաճյուղի նախագահը։
Մ. Գ. Ներսիսյանը ՍՄԿԿ անդամ է 1938 թ., մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմին, եղել է ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետի դեպուտատ, քանիցս ընտրվել է Հայաստանի կոմկուսակցության Երևանի քաղաքային կոմիտեի և ՀԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի անդամ, եղել է ՀԿԿ մի շարք համագումարների պատգամավոր։ Նա պարգևատրվել է Լենինի, Աշխատանքային կարմիր դրոշի, Ժողովուրդների բարեկամության շքանշաններով և բազմաթիվ մեդալներով, այդ թվում բուլղարական «Գեորգի Դիմիտրով» մեդալով։
Մ. Ներսիսյանը ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահության օրգան «Պատմա-բանասիրական հանդեսի» գլխավոր խմբագիրն էր հիմնադրման ժամանակից սկսված (1958 թ.)։ Երկարամյա խմբագրի ջանքերի շնորհիվ «Պատմա-բանասիրական հանդեսը» դարձել է հայագիտական լուրջ, ծանրակշիռ գիտական հանդես և ստացել է միութենական ու համաշխարհային ճանաչում։ Ներսիսյանը միաժամանակ ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի հայ-ռուսական պատմական կապերի բաժնի վարիչն էր։ Այստեղ նրա ղեկավարությամբ պատրաստվում են մի շարք աշխատություններ՝ նվիրված հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմության կարևոր հարցերին։
Մ. Գ. Ներսիսյանն իր վարած բոլոր պաշտոններում էլ միշտ հանդես է բերել կազմակերպչական ընդունակություն, սկզբունքայնություն և ազնվություն։
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Առաջին մասսայական- հեղափոխական շարժումները Հայաստանում: (Մայիսյան ապստամբություն): Նյութեր և փաստաթղթեր/ Կազմ. Կ. Ղազարյան, Մ. Ներսիսյան. - Եր.: Պետհրատ. - 1932. - 462 էջ. - (ՀԿ(բ)Կ ԿԿ կից կուս-պատմ. ին-տ):
----------------------------------------
երսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
«Դաշնակցական դրախտավայրը» կամ սովի և մահվան աշխարհը: Եր.: Պետհրատ. - 1932. - 58 էջ:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում: Երիտ. բոլշևիկ. - 1932. - № 5. - էջ 29-42; № 6 . - էջ 51-59:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
«Սպարտակի» պատմության առթիվ. - Լենինյան ուղի. - 1932. - № 6-7. - էջ 92-98: Դանիելյան Հ. Սպարտակը Հայաստանում. - Մ. – 1931. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նրանց չհաջողվեց ծածկել ոճիրը: (26-ի սպանության հայտնաբերումը և Անդրկովկասի հակահեղափոխական կուսակցությունները): Խորհրդային. Հայաստան. - 1932. - 20 սեպտեմբերի:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում: Եր.: Կուսհրատ. - 1935. - 178 էջ:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Սպարտակ. 1917-1920: Հուշեր և վավերագրեր /Կազմ. Մ. Ներսիսյան, Հ. Մամիկոնյան, Ս. Ասատրյան. - Եր.: Կուսհրատ. - 1935. - 210 էջ: (ՀԼԿԵՄ պատմ., ժողովածու 1/ՀԿ (բ) ԿԿ-ին կից. կուս. պատմ. ին-տի կոմերիտ. պատմ. սեկցիա):
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Положение рабочего класса в дашнакской Армении: Коммунист. - 1935. - 8 апреля.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պուշկինի Կովկաս կատարած առաջին այցը: Խորհրդ. Հայաստան. - 1937. - 4 փետրվարի:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Բաքվի 26 կոմունարները: Խորհրդ. Հայաստան. - 1939. - 20 սեպտեմբերի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Крепостное право в России: Коммунист. - 1939. - 16 января.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում: Եր.: Արմֆանի հրատ. - 1940. - 120 էջ. - (ԽՍՀՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ):
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ակադեմիկ Հ. Մանանդյանի նոր աշխատությունը. - Խորհրդ. Հայաստան. - 1940. - 26 փետրվարի: Մանանդյան Հ. Հ., Տիգրան Բ և Հռոմը. - Եր.: Արմֆանի հրատ. - 1940. - 230 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.: Խորհրդային Հայաստան. - 1940. - 26 մարտի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
В. И. Ленин и освобождение армянского народа: Изв. / АрмФАН СССР. - 1940. - № 4-5. - С. 1-9.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Предисловие.: Брюсов В. Летопись исторических судеб армянского народа: Ер. - 1940. - С. V-XI.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Установление советской власти в Армении: (Краткий исторический обзор): Коммунист. - 1940. - 14 ноября.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
26 бакинских коммунаров: Коммунист. - 1940. - 20 сентабря.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արխիվային մի նոր փաստաթուղթ 1812 թ. հայրենական պատերազի մասին: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 5-6. - էջ 45-48. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Դավիթ-Բեկի շարժման արձագանքները Վասպուրականում և հարևան գավառներում: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 5-6. - էջ 73-75. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հովսեփ Էմին: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 1. - էջ 41-60:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Խաչատոր Աբովյանի մի պատմվածք [տպագրված «Արշալույս Արարատյան» լրագրում «Աշխարհիկ բարբառ Երևանցի հայոց» խորագրի տակ]: Սովետ. Հայաստան. - 1941. - 10 մայիսի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Новые документы о Х. Абовяне: Коммунист. - 1941. - 11 января.
----------------------------------------
Կ. Ղաֆադարյանի հետ համատեղ]
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ա. Վ. Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790 թթ.: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ. Սերիա 1. Հաս. գիտ. - 1943. - № 2. - էջ 27-48:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ռուսսոյի «Հասարակական դաշինքի» հայերեն թարգմանությունը 1829 թ.: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ. Սերիա 1. Հաս. գիտ. - 1943. - № 1. - էջ 83-87:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 1. Հնագույն ժամանակներից մինչև XVIII դարի վերջը / Բ. Հարությունյան, Խ. Սամուելյան, Հ. Հարությունյան, Ս. Պողոսյան: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր.: Արմֆանի հրատ. - 1943. - 271 էջ:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Ղաֆադարյան Կ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արխիվային նոր նյութեր 1812 թվականի հայրենական պատերազմի մասին: Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ Հաս. գիտ. - 1944. - № 3-4. - էջ 109-116. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790 թթ.: Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1944. - 44 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ պատմ. ին-տ):
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Денис Давидов в Армении: (К 160-летию со дня рождения): Коммунист [Ереван]. - 1944. - 30 июля.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Վարդան Օձնեցու ձեռագիր աշխատությունը: Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1945. - № 6. - էջ 71-73. - Հաղորդում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Առաջաբան. - Լեո. «Հայոց պատմություն» հ. 3-ում: Եր. - 1946. - էջ V-XI:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Հարությունյան Բ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1860-1880 թթ.: Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1946. - № 10. - էջ 33-59:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Լեո. Հայոց պատմություն. Հ. 3: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Բ. Հարությունյան. - Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1946. - XI, 1120 էջ :
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Հարությունյան Բ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Լեո. Հայոց պատմություն. Հ. 2: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Բ. Ն. Առաքելյան. - Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1947. - XX, 764 էջ. - (ՀՍՍՌ ԳԱ պատմ. ին-տ):
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Առաքելյան Բ. Ն.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Բաքվի հերոսական կոմունան: Սովետ. Հայաստան. - 1948. - № 10.- էջ 11-15:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ստեփան Շահումյան: Եր.։ ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ. - 1950. - 28 էջ. - (ՀՍՍՌ քաղ. և գիտ. գիտելիքների տարածման ը-թյուն):
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Սովետական իշխանության հաստատումը Հայաստանում: Սովետ. գրականություն և արվեստ. - 1950. - № 11. - էջ 131-145:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Расцвет передовой науки: [К 8-ой годовщине Академии наук АрмССР]: Коммунист [Ереван]. - 1951. - 5 декабря.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Освободительная борьба армянского народа против турецкого деспотизма в 1850-1880 гг. и англо-американская буржуазия: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1952. - № 11. - С. 51-67.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Присоединение Армении к России и его историческое значение: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1953. - № 7. - С. 3-13.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Пламенный борец за коммунизм С. Г. Шаумян: М.: Знание. - 1954. - 30 с. - (Всесоюз. о-во по распростр. полит. и науч. знаний).
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Фальсификация истории народов Закавказья в современной американо-турецкой реакционной историографии: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1954. - № 7. - С. 47-55.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1870 թթ.: Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1955. - 531 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ. պատմ. ին-տ):
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայաստանը 1870-1890-ական թվականներին (Ազգային-ազատագրական շարժումները և հասարակական-քաղաքական հոսանքները 1870-1880 թթ.։ Հայկական կոտորածները 1890-ական թթ.։ Հայաստանը IX դարի վերջին): Տեղեկագիր / ՀՍՍՀ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1955. - № 6. - էջ 36-48։ [Հայ ժողովրդի պատմության ձեռնարկի հ. 2-ի 6-րդ գլխի 3-5 ենթագլուխները]:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն (1900-1917 թթ.)։ Հայաստանը 1905-1907 թթ. ռևոլյուցիայի տարիներին: Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1955. - № 5. - էջ 3-63։ [Մի բաժին հայ ժողովրդի պատմության ձեռնարկի հ. 2-ից]:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Новые материалты об Абовяне: Коммунист [Ереван]. - 1955. - 8 октября.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Из истории русско-армянских отношений. В 2-х кн.: Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1956. - Кн. 1. - 402 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
История армянского народа. Ч. 2. Учеб. пособие для сред. школы: Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1956. - 238 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Парсамян В. А.
Рштуни В. А.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Первое публичное выступление Хачатура Абовяна: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1956. - № 6. - С. 107-112.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 2. Ձեռնարկ միջն. դպր. համար: Եր.։ Հայպետուսմանկհրատ. - 1957. - 283 էջ. - (ՀՍՍՌ ԳԱ պատմ. ին-տ):
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Պարսամյան Վ. Ա.
Ռշտունի Վ. Հ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 2. Ձեռնարկ միջն. դպր. համար /Մ. Գ. Ներսիսյան, Վ. Ա. Պարսամյան, Վ. Հ. Ռշտունի: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Վ. Ա. Պարսամյան. - Եր.։ Հայպետուսմանկհրատ. - 1957. - 283 էջ:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Պարսամյան Վ. Ա.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Фальсификация истории народов Закавказья в современной американо-турецкой реакционной историографии: Труды объедин. науч. сесии АН СССР и АН Закавк. респ. по обществ. наукам. - Баку. - 1957. - С. 107-114.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Դեկաբրիստները Հայաստանում: Եր.։ Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Բուլղար բարեկամների մոտ։ [Բուլղարական գիտ. ակադեմիայի աշխատանքներին ծանոթանալու նպատակով]: Սովետ. Հայաստան. - 1958. - 14 դեկտեմբերի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Декабристы в Армении в 1826-1828 гг.: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1958. - № 1. - С. 40-64.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պարոն Լազյանի պատմագիտական մարզանքները. - Պատմա-բանասիր. Հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1959. - № 4. - էջ 309-313։ [Ստորագր. Մ. Հովհաննիսյան]: Լազյան Գ. Հայաստանը և հայ դատը հայ և ռուս հարաբերություններու լույսին տակ. - Կահիրե. - 1957. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Материалы по новой истории Армении: [публикация рукописи «Журнал военным действиям в провинциях Памбак и Шурагель, против войск персидских в 1826 году»]: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1959. - № 4. - С. 288-308.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1960. - № 2. - էջ 206-209։ [Ստորագր. Ն. Գեղամյան]: Սմիրնով Ն. Ա. Ռուսաստանի քաղաքականությունը Կովկասում XVI-XVIII դարերում. - Մ. - 1958. - 243 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]. – Գրախոսություն:
--------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1960. - № 3. - էջ 109-201։ [Ստորագր. Ն. Մկրտչյան]: Րաֆիլի Մ. Ախունդով. - Մ. - 1959. - 192 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1960. - № 12. - С. 77-79. [Подпись М. Н.]: Акопян Т. Х. История Еревана (1801-1879 гг.). - Ер. - 1959. - 672 с. [На арм. яз.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Քաղաքացիական պատերազմը Ամերիկայում հայ պարբերական մամուլի լուսաբանությամբ: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1961. - № 2. - էջ 47-66:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Из истории русско-армянских отношений. В 2-х кн.: Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1961. - Кн. 2. - 463 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Զեյթունի 1862 թվականի ապստամբությունը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1962. - № 4. - էջ 59-68:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
1812 թվականի Հայրենական պատերազմը և հայ ժողովուրդը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1962. - № 3. - էջ 17-30:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ռուս ժողովրդի պատմական հերոսամարտը։ [Բորոդինոյի ճակատամարտի 150-ամյակի առթիվ]: Լենինյան ուղիով. - 1962. - № 9. - էջ 12-20:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
О крестьянских волнениях в Шираке в 1837-1838 годах: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1962. - № 1. - С. 232-246.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1963. - № 2. - էջ 243-247։ [Ստորագր. Ն. Գեղամյան]: Սարգսյան Ե. Ղ. Օսմանյան կայսրության նվաճողական քաղաքականությունը Անդրկովկասում Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին և պատերազմի տարիներին. - Եր. - 1962. - 478 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Письма декабристов Д. Искрицкого и В. Вольховского о Кавказе: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1963. - № 2. - С. 217-235.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նյութեր հայկական կոտորածների մասին։ (Մեծ եղեռնի 50 տարին): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1965. - № 1. - էջ 85-100. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ժողովրդական հերոսը։ (Զորավար Անդրանիկի ծննդյան 100-ամյակի առթիվ): Սովետ. Հայաստան. - 1965. - 25 փետրվարի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Отечественная война 1812 года и народы Кавказа: Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1965. - 416 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид западных армян в 1915 году: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1965. - № 2. - С. 55-60.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид - тягчайшее преступление перед человечеством: Правда. - 1965. - 25 апреля.
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Ушаков Н.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պրոֆ. Լեոյի պատմագիտական ժառանգությունը: Լեո. «Երկերի ժողովածու». - Եր.։ Հայաստան. - Հ. 1. - 1966. - էջ 5-15:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид армян в Османской империи: Сб. документов и материалов: Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. 5-16. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1966. - 561с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид армян в Османской империи: Сб. документов и материалов: Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. 5-16. - Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1966. - 561с.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ առաջին ուտոպիստ-սոցիալիստը: [Դմիտրի Ախշարումով]: Բանբեր Երևանի համալս. - 1967. - № 2. - էջ 62-69:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մեր համալսարանը: Երևանի համալս. - 1967. - № 1. - էջ 4-7:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Вклад ученых Армении в советскую науку: Вопросы истории науки. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1967. - С. 31-36. - (АН АрмССР. Совет по истории естествозн. и техники).
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Записки декабриста Лачинова о путешествии А. П. Ермолова в Иран в 1817 г.: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1967. - № 1. - С. 105-116. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Декабрист И. Г. Бурцов о покорении Ахалциха в 1828 году: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1968. - № 4. - С. 125-130. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոնը։ (Երևանի պետական համալսարանի 50-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1970. - № 4. - էջ 177-190:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մեր անվանի դասախոսները. Մ. 1: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր.։ Երևանի համալս. հրատ. - 1970. - 266 էջ:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Թադևոսյան Թ. Շ.
Պիվազյան Էմ. Ա.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն։ Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Եր. - 1972. - 595 էջ. - (Երևանի պետ. համալս.):
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Սարգսյան Գ. Խ.
Հակոբյան Թ. Խ.
Աբրահամյան Ա. Գ.
Խուդավերդյան Կ. Ս.
Երեմյան Ս. Տ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1972. - № 1. - էջ 3-22:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի պատմություն։ Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1972. - 595 էջ. - (Երևանի պետ. համալս.):
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Սարգսյան Գ. Խ.
Հակոբյան Թ. Խ.
Աբրահամյան Ա. Գ.
Խուդավերդյան Կ. Ս.
Երեմյան Ս. Տ.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Речь депутата М. Г. Нерсисяна [по докладу «О мерах по дальнейшему улучшению охраны природы и рациональному использованию природных ресурсов» на заседании Верховного Совета СССР]: Известия. - 1972. - 22 сентября.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պայքարի և վերածնության ուղիներով։ [Մեծ եղեռնի 60-ամյակի առթիվ]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1975. - № 2. - էջ 73-78.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Декабристы в Армении: Ер.: Изд-во Ерев. ун-та. - 1975. - 267 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Новые данные о декабристах, сосланных на Кавказ: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1975. - № 4. - С. 39-44.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Освобождение Еревана от ханского ига: (К 150-летию присоединения Восточной Армении к России): Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1977. - № 3. - С. 65-74.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նոր դարագլուխ հայ ժողովրդի պատմության մեջ։ (Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1978. - № 3. - էջ 4-12:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմական խոշոր իրադարձություն։ (Ռուսաստանի հետ Արևելյան Հայաստանի միավորման 150-ամյակի առթիվ): Սովետ. Հայաստան. - 1978. - 17 մայիսի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
"С усердием и храбростью...". Участие декабристов в боях за освобождение Армении в 1826-1829 гг.: Коммунист. - 1978. - 16 сентября.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Ценный первоисточник об Ошаканской битве: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1978. - № 1. - С. 241-258.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Армянские волонтеры в русско-турецкой войне 1787-1791 гг.: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1979. - № 3. - С. 105-111.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ա. Վ. Սուվորովի հայ բարեկամներն ու զինակիցները։ (Մեծ զորավարի ծննդյան 250-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1980. - № 4. - էջ 45-56:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
История армянского народа: С древнейших времен до наших дней: Ер. - 1980. - 458 с., 9л. ил., 4 л. карт. - (Ерев. гос. ун-т).
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Саркисян Г. Х.
Акопян Т. Х.
Абрамян А. Г.
Худавердян К. С.
Еремян С. Т.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
История армянского народа: С древнейших времен до наших дней: Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер. - 1980. - 458 с., 9л. ил., 4 л. карт. - (Ерев. гос. ун-т).
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Саркисян Г. Х.
Акопян Т. Х.
Абрамян А. Г.
Худавердян К. С.
Еремян С. Т.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ս. Վ. Նեչկինա։ (Ծննդյան 80-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1981. - № 1. - էջ 266-270:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Խուդավերդյան Կ. Ս.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
А. В. Суворов и русско-армянские отношения в 1770-1780-х годах: Ер.: Айастан. - 1981. - 180 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Материалы о генерале Андранике: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1981. - № 4. - С. 242-248.
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Арутюнян А.
Мурадян Д.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից: [Ժողովածու]: Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1982. - 406 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ պատմ. ին-տ):
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид армян в Османской империи: Сб. документов и материалов: Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. III-XVI. - 2-ое доп. изд. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1982. - XVI, 685 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Геноцид армян в Османской империи: Сб. документов и материалов: Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. III-XVI. - Ред. М. Г. Нерсисян. - 2-ое доп. изд. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1982. - XVI, 685 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Декабристы и их друзья в боях за присоединение Армении к России в 1826-1829 гг.: Из истории вековой дружбы. Сборник статей. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1983. - С. 109-129.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Из истории вековой дружбы. Сборник статей: Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1983. - С. 109-129.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ազգային-ազատագրական շարժումը օսմանյան բռնապետության դեմ և պատմության կեղծարարները: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1984. - № 3. - էջ 7-20:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Западно-армянское национально-освободительное движение во второй половине XIX в.: Коммунист. - 1984. - 27 июня.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Միջազգային հասարակական կարծիքը արևմտահայության ցեղասպանության մասին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1986. - № 1. - էջ 71-84:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Խառատյան Ա. Ա.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Գերմանական և թրքական աղբյուրները արևմտահայության ցեղասպանության մասին։ [Հոդվածաշար]: Ազգային մշակույթ (շաբաթաթերթ). - 1986. - 16, 23, 26 փետրվարի:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Немецкие и турецкие источники о геноциде западных армян: Ист.-филол. / АН АрмССР. - 1986. - № 2. - С. 31-40.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ազատագրական շարժումը և հնչակյանները 1880-1890-ական թվականներին։ (Հնչակյան կուսակցության հիմնադրման 100-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1987. - № 3. - էջ 25-33:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Գ. Ա. Գալոյան։ (Ծննդյան 60-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1987. - № 1. - էջ 211-214:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Ավետիսյան Հ. Ա.
Բարխուդարյան Վ. Բ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Անհերքելի ապացույցներ արևմտահայության ցեղասպանության մասին: Զարթօնք (Բեյրութ). - 1987. - 6 մայիսի:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Անհերքելի փաստաթղթեր արևմտահայության ցեղասպանության մասին: Սովետական Հայաստան. - 1987. - № 3. - էջ 10-12:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]: Սովետական Հայաստան. - 1987. - № 12. - էջ 30-33:
----------------------------------------
Nersisyan, Mkrtich Geghami.
Irrefutables documenos acerca del genosidio en Armenia Occidental: Krunk (Yerevan). - 1987. - № 3. - P. 14-18.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Վերակառուցումը և սովետահայ պատմագիտությունը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1988. - № 2. - էջ 3-19:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Առաքելյան Բ.
Սարգսյան Գ.
Հովհաննիսյան Ն.
Միքայելյան Վ.
Համբարյան Ա.
Մուրադյան Պ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ազատագրական շարժումը և հնչակյանները: Արարատ (Բեյութ). - 1988. - № 58 (22 հունվ.), № 59 (23 հունվ.):
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նամակ խմբագրությանը։ [Գրականագետ Ալբերտ Արիստակեսյանի «Իմ վերջին հանդիպումը Պ. Սևակի հետ» հուշագրության՝ Հայաստանի ռադիոյի աշխատակիցների կողմից թույլ տված միտումնավոր աղավաղումների առթիվ] : Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1989. - № 3. - էջ 232-234:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Առաքելյան Բ.
Երեմյան Ս.
Նալբանդյան Վ.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հարցազրույց Մ. Ներսիսյանի հետ։ [Ակադեմիկոսի ծննդյան 80-ամյակի առթիվ ՊԲՀ-ի հարցազրույցը]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1990. - № 4. - էջ 175-184:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
«Փյունիկ»-ի խմբագրությանը։ [Նամակ պարբերականի 21. 1991թ. № 2-ում Ռ. Իշխանյանի՝ արևելագետ Գ. Ասատրյանին ուղղված «Մասնագետ, դիլետանտ» խորագիրը կրող հոդվածի առթիվ]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1990. - № 4. - էջ 248-249:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ժողովրդական հերոսը։ [Անդրանիկ Օզանյան - 125 / Հարցազրույց Մ. Գ. Ներսիսյանի հետ]: Լենինյան ուղիով. - 1990. - № 2. - էջ 78-82:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Армяно-русские отношения в XVIII веке. 1760-1800 гг.: Ред. и предисловие. М. Г. Нерсисян. Сб. документов. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - Т. 4. - 1990. - 590 с.
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Неопровержимые документы: [О геноциде армян]: Коммунист (Ереван). - 1990. - 24 апр. - № 92.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայկական հարցի և հայ կամավորների մասին (1912-1915): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1991. - № 2. - էջ 205-215. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում: Կազմ.՝ Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան. Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու. - Եր.։ Հայաստան. - 1991. - 758 էջ:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայկական հարցի արծարծումը 1912 թվականին: Պատմա-բանասիր. / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1992. - № 1. - էջ 197-214. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մի բանավեճ Զմյուռնիայի 1922 թվականի ողբերգության մասին։ [Զմյուռնիայի հայ և հույն բնակչության ջարդերի 70-ամյակի առթիվ]: Պատմա-բանասիր. հանդես. / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1992. - № 2-3. - էջ 87-92:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Խրիմյան Հայրիկի դիմումը Նիկոլայ Երկրորդին (1907թ.) և արխիվային այլ նյութեր Հայկական հարցի ու հայ կամավորական շարժման մասին (1912-1915 թթ.): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1993. - № 1-2. - էջ 165-180:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ-ռուսական քաղաքական հարաբերությունների պատմության մի քանի հարցերի մասին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1994. - № 1-2. - էջ 15-30:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 1. - էջ 233-235։ [Ստորագր. Մ. Գ. Հովհաննիսյան]: Չելեպյան Ա. Զորավար Անդրանիկ և հայ հեղափոխական շարժումը. - Եր. - 720 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արևմտահայերի 1915-1916 թթ. ցեղասպանության պատմության մի քանի հարցերի շուրջը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 2. - էջ 11-20:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի մեծ ողբերգությունը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 1. - էջ 7-18:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
[«Հայաստան» թերթի հիմնադրման 75-ամյակի առթիվ Մ. Գ. Ներսիսյանի ողջյունի խոսքը]: Հայաստան. - 1995. - 7 դեկտ. - № 121:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայոց 1915-1916 թթ. ցեղասպանությունը։ Մատենագիտություն: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1995. - 111 էջ:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
Предисловие: Русские источники о геноциде армян в Османской империи. 1915-1916 гг. Сборник документов и материалов / Сост. Г. А. Абраамян, Т. Г. Севан-Хачатрян. - Ер.: Арересум - АНИ. - 1995. - Вып. 1. - С. 3-27.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Զեյթունցիների 1895-1896 թթ. ինքնապաշտպանական հերոսամարտը: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1-2. - էջ 7-16:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Ինչու՞ արդարացվեց ամբաստանյալը։ (Սողոմոն Թեհլիրյանի ծննդյան 100-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1-2. - էջ 12-24. - [Ստորագր. Ա. Արմենյան]:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանությունը: Գիտություն. - 1996. - 24 ապր. - էջ 3-4:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 1. - էջ 249-252։ [Ստորագր. Մ. Ն.]: Նասիպյան Ա. Բրիտանիա և հայկական հարցը 1915-1923. - Պեյրութ. - 1994. - 344 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արևմտահայերի կոտորածները և ռուս մտավորականությունը 1894-1896 թթ.: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 1. - էջ 15-24:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմական մեծ իրադարձություն։ [Ռուսաստանի Դաշնության և ՀՀ-ի միջև 1997թ. օգոստոսի 29-ին Մոսկվայում կնքված «Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագրի» մասին]: Հայաստան. - 1997. - 13 դեկտ. - № 116:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Նորից Օսմանյան պետության մասին: Հայաստանի Հանրապետություն. - 1997. - 10 հոկտ. - № 196:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]: Պատմա-բանասիր. - հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 2. - էջ 41-58:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Թուրքմենչայի դաշնագրի պատմական նշանակությունը: Գիտություն. - 1998. - 13-31 մարտի. - № 6:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Արխիվային նյութեր Սիրիայի պատմության վերաբերյալ: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 3.- էջ 205-212. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մենք պիտի ընտրենք միայն ռուսական կողմնորոշման նախագահ: Հասկ. - 1998. - 26 փետր. - № 15:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Մուստաֆա Քեմալ փաշան արևմտահայության 1915-1916 թթ. ցեղասպանության մասին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 3. - էջ 23-26:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Պատմության կեղծարարները: Հոդվածներ և հաղորդումներ / ՀՀ ԳԱԱ. Պատմ. ին-տ. - 1998. - 343 էջ, նկ. - [տեքստը՝ հայ., ռուս.]:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Քեմալական զորքերի բարբարոսությունները Արևելյան Հայաստանում 1920 թ. վերջին և 1921 թ. սկզբներին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 1-2. - էջ 247-2576. - Հրապարակում:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 1-2. - էջ 27-44:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հարցազրույց Մ. Գ. Ներսիսյանի հետ։ [ՊԲՀ-ի խմբագրության հարցազրույցը հանդեսի գլխավոր խմբագրի հետ]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 48-61:
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայկական հարցի ծագումը և մեծ տերությունները: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 101:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
История на армянския народ: София. - 1999. - 266 с., 12 с. рис.
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1890 թթ.: Եր.։ Գիտություն. - 2002. - 490 էջ. – (ՀՀ ԳԱԱ):
----------------------------------------
Ներսիսյան, Մկրտիչ Գեղամի.
Հայոց ցեղասպանության անհերքելի փաստաթղթեր: Եր.։ Գիտություն. - 2005. - 336 էջ, 1 թ. դիմանկ. - (ՀՀ ԳԱԱ. Պատմ. ին-տ, Արևելագիտ. ին-տ)։ [Տեքստը՝ հայ., ռուս.]:
----------------------------------------
Ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի աշխատությունների մատենագիտություն: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 22-47:
----------------------------------------
Աղայան, Էդ.
Մկրտիչ Ներսիսյան: [Ծննդյան 70-ամյակի առթիվ]: Հայրենիքի ձայն. - 1970. - 16 դեկտ. - էջ 4-5:
----------------------------------------
Ասատրյան, Գ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյան - 85: Իրան-Նամե. - 1995. - № 6. - էջ 13:
----------------------------------------
Ասատրյան, Գ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյան - 85: Իրան-Նամե. - 1996. - № 1. - էջ 13:
----------------------------------------
Ասատրյան, Գ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյան: Իրան-Նամե. - 1999. - № 32-34. - էջ 109. - Մահախոսական:
----------------------------------------
Ավետիսյան, Հ.
Անվանի պատմաբանի ծննդյան 85 տարին։ [Ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի]: Հայաստանի Հանրապետություն. - 1995. - 15 նոյեմբ. - № 286:
----------------------------------------
Ավետիսյան, Հ.
Պատմաբանի վաստակը: [Մ. Ներսիսյանի "Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից" ժողովածուի լույս տեսնելու առթիվ]: Գրքերի աշխարհ. - 1982. - № 12. - էջ 5:
----------------------------------------
Բարխուդարյան, Վ. Բ.
Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյան։ (Գիտնականն ու հասարակական գործիչը): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 7-21:
----------------------------------------
Բարխուդարյան, Վ. Բ.
Ներսիսյան Մկրտիչ Գեղամի: Հայկական սովետական հանրագիտարան. - Եր. - 1982. - Հ. 8. - էջ 259-260:
----------------------------------------
Բարսեղյան, Խ. Հ.
Ականավոր գիտնականն ու վաստակաշատ մանակավարժը: (Ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 70-ամյակի առթիվ): Բանվոր. - 1980. - 25 նոյեմբերի :
----------------------------------------
Գալոյան, Գ. Ա.
Ականավոր գիտնականն ու հասարակական գործիչը: (ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 70-ամյակի առթիվ): Սովետ. Հայաստան. - 1980. - 4 դեկտեմբերի:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Ավետիսյան Հ.
----------------------------------------
Գալոյան, Գ. Ա.
Ականավոր գիտնականն ու հասարակական գործիչ:(Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 70-ամյակի առթիվ): Լրաբեր (Լոս- Անջելես). - 1981. - 28 փետրվարի:
----------------------------------------
Գիտնականն ու քաղաքացին: (ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանի ծննդյան 60-ամյակի առթիվ): Լրաբեր հաս. գիտ. / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1970. - № 10. - էջ 108-113:
----------------------------------------
Գրիգորյան, Զ.
Գիրք ժողովուրդների հայրենասիրության ու բարեկամության մասին. - Լենինյան ուղիով. - 1965. - № 12. - էջ 99-104: Ներսիսյան Մ. Գ. 1812 թվականի հայրենական պատերազմը և Կովկասի ժողովուրդները. - Եր.: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1965. - 416 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Դանիելյան, Մկռտիչ.
«Պատմաբանասիրական հանդես»-ի հիմնադիր խմբագիրը (ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 110-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիրական հանդես. - 2020. - № 1. - էջ 3-23:
----------------------------------------
Ինճիկյան, Հ.
Դարի առաջին ցեղասպանությունը. - Սովետական Հայաստան. - 1983. - 1 մարտի: Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության մեջ: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու / Կազմ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1982. - XVI, 685 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Խառատյան, Ա. Ա.
Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի հիմնահարցը ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի գնահատմամբ: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 81-94:
----------------------------------------
Կարապետյան, Մ.
Հայ պատմագրության նահապետը։ [Հիշատակի խոսք Մ. Գ. Ներսիսյանի մահվան կապակցությամբ]: Հայաստան. - 1999. - 30 հունվ. - № 9:
----------------------------------------
Կարապետյան, Մ. Լ.
Հայոց պատմագրության նահապետը։ [Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանի մասին]: Հայաստան. - 1995. - 14 նոյեմբ. - № 112:
----------------------------------------
Կարապետյան, Մ. Լ.
Հայոց պատմագրության նահապետը։ [Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանի մասին]: Արաքս. - Պեյրութ. - 1995. - 10 դեկտ. - № 20:
----------------------------------------
Կարապետյան, Մ. Լ.
Նոր աշխատություն պատմության կեղծարարների դեմ. - Հայաստանի Հանրապետություն. - 1999. - 30 հունվ. - № 18: Ներսիսյան Մ. Գ. Պատմության կեղծարարները. - Եր.։ Գիտություն. - 1998. - 343 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Կարինյան, Ա. Բ.
Տեղեկագիր / ՀՍՍՀ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1959. - №4. - էջ 89-98: Ներսիսյան Մ. Գ. Դեկաբրիստները Հայաստանում. - Եր.: Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Կարինյան, Ա. Բ.
Երևան. - 1959. - 3 հունվարի: Ներսիսյան Մ. Գ. Դեկաբրիստները Հայաստանում. - Եր.: Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Կոստանդյան, Է.
Անվանի պատմաբանը և հասարակական գործիչը։ [Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 85-ամյակի առթիվ]: Հանդես Երևանի համալսարանի. - 1995. - № 3. - էջ 23-27:
----------------------------------------
Հակոբյան, Թ.
Արժեքավոր գիտնականն ու հասարակական գործիչը: [Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 60- ամյակի առթիվ]: Երևանի համալս. - 1970. - № 8. - էջ 53-54:
----------------------------------------
Համբարյան, Ա. Ս.
Անվանի գիտնականն ու հասարակական գործիչը։ [Մ. Գ. Ներսիսյանի մասին]: Ազգ. - 1995. - 17 դեկտ. - № 222. - էջ 4:
----------------------------------------
Համբարյան, Ա. Ս.
Բազմավաստակ գիտնականը։ [Մ. Գ. Ներսիսյան]: Հնչակ Հայաստանի. - 1995. - 2 դեկտ. - № 4:
----------------------------------------
Համբարյան, Ա. Ս.
Վաստակաշատ պատմաբանի հոդվածների ընտրանին. - Հայրենիքի ձայն. - 1984. - 31 հոկտ. - № 44: Ներսիսյան Մ. Գ. Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից. - Եր. - 1982. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Հայրենիքի ձայն. - 1967. - 5 փետր. - էջ 5: Հայության ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության մեջ: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու / Կազմ. Մ. Գ. Ներսիսյան., Ռ. Գ. Սահակյան. Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1966. - 561 էջ [Ռուս. լեզվ.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Հարությունյան, Ա.
Արժեքավոր գիտական հետազոտություն: Սովետական Հայաստան. - 1959. - № 6. - էջ 42-43: Ներսիսյան Մ. Գ. Դեկաբրիստները Հայաստաանում. - Եր.: Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Հովհաննիսյան, Հ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանի 60-ամյակը: Բանբեր Երևանի համալս. - 1970. - № 3. - էջ 42-43:
----------------------------------------
Ղազախեցյան, Վ.
Մ. Գ. Ներսիսյան: (Ծննդյան 70-ամյակի առթիվ): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1980. - № 4. - էջ 269-272:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Ոսկանյան Վ.
----------------------------------------
Ճէրէճյան, Ե.
Արարատ (Բեյրութ). - 1983. - 12 փետրվարի: Ներսիսյան Մ. Գ. Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից. - Եր. - 1982. - 406 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Մաղալյան, Ա.
Մեր օրերի մեծ պատմաբանը։ [Մ. Գ. Ներսիսյան]: Երևանի համալսարան. - 2000. - 15 նոյեմբ. - № 20:
----------------------------------------
Մարտիրոսյան, Վ.
Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները. - Սովետ. Հայատան. - 1982. - 6 հունիսի: Ներսիսյան Մ. Գ. Ա. Վ. Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1780-ական թվականներին. - Եր.: Հայաստան. - 1981. - 180 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Մելիքսեթյան, Վ.
Արժեքավոր ուսումնասիրություն Հայաստանում աքսորված դեկաբրիստների մասին. - Բանվոր. - 1976. - 9 ապրիլի: Ներսիսյան Մ. Գ. Դեկաբրիստները Հայաստանում. - Եր.: Երևանի համալս. հրատ. - 1975. - 267 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Մելիքսեթյան, Վ.
Ուշագրավ աշխատություն դեկաբրիստների մասին. - Սովետական Հայաստան. - 1959. - 7 ապրիլի: Ներսիսյան Մ. Գ. Դեկաբրիստները Հայաստանում. - Եր.: Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Միքայելյան, Վ.
Պատմագիտական արժեքավոր աշխատություն. - Սովետական գրակ. - 1956. - № 1. - էջ 162-166: Ներսիսյան Մ. Գ. Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1870 թթ. - Եր. - 1955. - 531 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Միքայելյան, Վ. Ա.
Մկրտիչ Ներսիսյան: [Վ. Համբարձումյանի, Ֆ. Սարգսյանի, Գ. Բրուտյանի և Զ. Եկավյանի (Լիսաբոն) շնորհավորանքները ակադեմիկոս-պատմագետին Մովսես Խորենացու մեդալով պարգևատրելու առթիվ]: Նպատակ. - 1995. - 1-15 դեկտ. - № 19:
----------------------------------------
Միքայելյան, Վ. Ա.
Մկրտիչ Ներսիսյան: [Ծննդյան 75-ամյակի առթիվ]: Լրաբեր հաս. գիտ. / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1985. - № 12. - էջ 75-78:
----------------------------------------
Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյան: [Ծննդյան 85-ամյակի առթիվ]: Լրաբեր հաս. գիտ. / ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1. - էջ 155 [Անստորագիր]:
----------------------------------------
Մուրադյան, Պ.
Պատմաբանի վաստակը: Հայրենիքի ձայն. - 1981. - 14 հունվ. - էջ 6:
----------------------------------------
Մուրադյան, Պ. Մ.
«Պատմա-բանասիրական հանդեսի հիմնադիր խմբագիրը։ [Մ. Գ. Ներսիսյան]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 62-66. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Մուրադյան, Պ. Մ.
Չարախոսության և զրպարտանքի դեմ։ [Սեյրան Գրիգորյանի «Պարույր Սևակը անուններ է տալիս» հոդվածում մտավորականներին և «Պատմա-բանասիրական հանդես»-ի գլխավոր խմբագիր Մ. Գ. Ներսիսյանին ուղղված հանիրավի, մտացածին, միտումնավոր քննադատության մասին]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 1. - էջ 257-266:
----------------------------------------
Ներսիսյան Մկրտիչ Գեղամի: Հայկական համառոտ հանրագիտարան. - 1999. - Հ. 3. - էջ 875:
----------------------------------------
Նվիրված մեծ գիտնականի հոբելյանին։ [Հաղորդում՝ Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 85 և գիտամանկավարժական ու հասարակական գործունեության 65-ամյակին նվիրված հոբելյանական նիստի մասին]: Հայաստան. - 1995. - 18 նոյեմբ. - № 107:
----------------------------------------
Ոսկանյան, Վ.
Հայ ժողովրդի պատմություն մեկ հատորով: Սովետական Հայաստան. - 1973. - 8 դեկտեմբերի: Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը / Մ. Գ. Ներսիսյան, Գ. Խ. Սարգսյան, Թ. Խ. Հակոբյանև ուրիշ. - Եր. - 1972. - 595 էջ. - Գրախոսություն:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Եգանյան Հ.
----------------------------------------
Ոսկանյան, Վ.
Վերցված է կրակը... - Գրական թերթ. - 1983. - 2 սեպտեմբերի: Ներսիսյան Մ. Գ. Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից. - Եր.: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1982. - 406 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Չաքրյան, Հ.
Ակադեմիկոս Ներսիսյանի աշխատությունն անվիճելիորեն բարձր որակ է հայ պատմագրության մեջ։ [«Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ. 1850-1890 թթ.» աշխատության մասին]: Ազգ. - 2002. - 27 դեկտ. - № 239:
----------------------------------------
Չոբանյան, Պ. Ա.
Հայ ժողովրդի արտաքին կողմնորոշումների գնահատության հարցը Մ. Գ. Ներսիսյանի աշխատություններում: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 73-80:
----------------------------------------
Պետրովսկի, Յու.
Ահազանգ, որին չանսաց աշխարհը։ [Մ. Գ. Ներսիսյանի խմբագրությամբ «Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության մեջ» գրքի և Ֆ. Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի մասին]: Գրական թերթ. - 1983. - 11 նոյեմբ. - № 44։ [Թարգմ.՝ ռուս.]:
----------------------------------------
Պողոսյան, Վ. Ա.
Պատմաբանը, գիտության կազմակերպիչը, քաղաքացին: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 67-72:
----------------------------------------
Սահակյան, Ռ. Գ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյան - 85: Իրան-Նամե. - 1995. - № 6. - էջ 13:
----------------------------------------
Սահակյան, Ռ. Գ.
Ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյան - 85: Իրան-Նամե. - 1996. - № 1. - էջ 13:
----------------------------------------
Սարգիսով, Ե.
Աշխատություն հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի պատմության մասին. - Պարտ. կյանք. - 1955. - № 10. - էջ 52-57: Ներսիսյան Մ. Գ. Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1870 թթ. - Եր.: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1955. - 531 էջ. - Գրախոսություն:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Մելիքսեթյան Վ.
----------------------------------------
Սարգսյան, Ֆ. Տ.
Հիշատակի խոսք։ [Ակադեմիկոս Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյան]: Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 5-6:
----------------------------------------
Սովետական Վրաստան. - 1940. - 23 նոյեմբեր: Ներսիսյան Մ. Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում. - Եր.: Արմֆանի հրատ. - 1940. - 120 էջ. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ստեփանյան, Ս. Ս.
Անվանի պատմաբանը, հայրենասեր քաղաքացին։ [Ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 85-ամյակի առթիվ]: Հայաստանի կոմունիստ. - 1995. - 15 դեկտ. - № 7. - էջ 3-4:
----------------------------------------
Ստեփանյան, Ս. Ս.
Անվանի պատմաբանը, հայրենասեր քաղաքացին։ [Ակադեմիկոս Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 85-ամյակի առթիվ]: Նպատակ. - 1995. - 16-31 դեկտ. - № 20:
----------------------------------------
Ստեփանյան, Ս. Ս.
Հայկական հարցի և հայերի ցեղասպանության լուսաբանումը Մ. Գ. Ներսիսյանի աշխատություններում: Լրաբեր հաս. գիտ. / ՀՀ ԳԱԱ. - 2001. - № 1. - էջ 61-72:
----------------------------------------
Վաստակաշատ պատմաբանը: [Մ. Գ. Ներսիսյանի ծննդյան 70-ամյակի առթիվ]: Բանբեր Երևանի համալս. Հաս. գիտ. - 1980. - № 3. - էջ 212-214 :
----------------------------------------
Վարդանյան, Ն. Վ.
Մ. Գ. Ներսիսյան։ (Ծննդյան 85-ամյակի և Մովսես Խորենացի մեդալով պարգևատրելու մասին): Պատմա-բանասիր. հանդես / ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1-2. - էջ 265-268:
----------------------------------------
Ցեղասպանությունը մերկացնող գիրք. - Երևան (Սոֆիա). - 1983. - 8 հունվարի: Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության մեջ: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու/ Կազմ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1982. - XVI, 685 էջ: [Ռուս. լեզվ.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ցեղասպանությունը մերկացնող գիրք. - Փյունիկ (Թեհրան). - 1983. - 7 փետրվարի. - էջ 13, 16: Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության մեջ: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու/ Կազմ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան: Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1982. - XVI, 685 էջ: [Ռուս. լեզվ.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Аветисян, Г. А.
Декабристы об Армении и Закавказье. - Коммунист (Ереван). - 1986. - 8 июня. - № 138: Нерсисян М. Г. Декабристы об Армении и Закавказье. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1985. - 408 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Аветисян, Г. А.
Страницы из новой истории. - Коммунист. - 1983. - 26 мая: Нерсисян М. Г. Страницы из новой истории армянского народа. - Ер. - 1982. - 406 с. [На арм. яз.]. – Գրախոսություն:
----------------------------------------
Аветисян, Г. А.
Исторически пройденный путь. - Коммунист. - 1981. - 16 июля: История армянского народа: С древнейших времен до наших дней / М. Г. Нерсисян, Г. Х. Саркисян, Т. Х. Акопян и др. - Ер. - 1980. - 458 с. – Գրախոսություն:
----------------------------------------
Агаян, Ц. П.
Ученый, историк, гражданин [К 60-летию со дня рождения М. Г. Нерсисян]: Коммунист. - 1970. - 10 декабря.
----------------------------------------
Академик М. Г. Нерсисян - исследователь истории армяно-русских отношений и освободительной борьбы армянского народа: (К 70-летию со дня рождения): Реф. сб. / Сост. К. С. Худавердян, Ж. А. Ананян, В. А. Хачатурян; Предисл. Г. А. Галояна: Выдающийся ученый и общественный деятель, с. 4-7. - Ер. - 1980. - 55 с. - (Науч. информ. бюл. Сер. 1. Обществ. науки в АрмССР, № 3 / АН АрмССР, Сектор науч. информации по обществ. наукам).
----------------------------------------
Акопян, Г. С.
Вестник общественных наук / АН АрмССР. - 1984. - № 3. - С. 223-228: Сборник документов и материалов / Ред.: М. Г. Нерсисян; Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян. - 2-ое доп. изд. - Ер.: Айастан. - 1983. - XVI, 685 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Ананян, Ж.
Вестник общественных наук / АН АрмССР. - 1982. - № 2. - С. 93-95: Нерсисян М. Г. Суворов и русско-армянские отношения в 1770-1780-х годах. - Ер.: Айастан. - 1981. - 178 с. – Գրախոսություն:
----------------------------------------
Арутюнян, П. Т.
Советское востоковедение. - 1956. - № 6. - С. 134-139: Нерсисян М. Г. Освободительная борьба армянского народа против турецкого деспотизма. 1850 - 1870 гг. - Ер. - 1955. - 531 с. [На арм. яз.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Барсегян, Х.
Славные страницы жизни. - Коммунист. - 1982. - 3 января: Нерсисян М. Г. А. В. Суворов и русско-армянские отношения в 1770-1780-х годах. - Ер.: Айастан. - 1981. - 180 с. - Գրախոսություն:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Хачатурян В.
----------------------------------------
Бархударян, В. Б.
Видный армянский историк М. Г. Нерсисян: [К 70-летию со дня рождения]: История СССР. - 1980. - № 5. - С. 235-236:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Восканян В. К.
----------------------------------------
Восканян, В. К.
Вестник общественных наук / АН АрмССР. - 1966. - № 6. - С. 100-105: Нерсисян М. Г. Отечественная война 1812 г. и народы Кавказа. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1965. - 416 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Восканян, В. К.
Ценное исследование об освободительном движении армянского народа. Изв. / АН АрмССР. Общественные науки. - 1955. - № 7. - С. 93-103: Нерсисян М. Г. Освободительная борьба армянского народа против турецкого деспотизма. 1850-1870 гг. - Ер. - 1955. - 531 с. [На арм. яз.]. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Гарибжанян, Г. Б.
Мкртич Гегамович Нерсисян: (К 70-летию со дня рождения): Вестник общественных наук / АН АрмССР. - 1980. - № 11. - С. 118-122:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Худавердян К. С.
----------------------------------------
Корганов, К.
Коммунист. - 1965. - 15 мая: Нерсисян М. Г. Отечественная война 1812 года и народы. Кавказа. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1965. - 416 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Костанян, А.
Страница истории. - Лит. Армения. - 1967. - № 4. - С. 72-74: Геноцид армян в Османской империи / Сб. документов и материалов/ Сост.: М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Ред.: М. Г. Нерсисян. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1966. - 561 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Меликсетян, В.
Известия /АН АрмССР. Общественные науки. - 1957. - № 3. - С. 123-126: Из истории русско-армянских отношений. Кн. 1. - Ер. - 1956. - 402 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Нерсисян, Мктрич Гегамович.
М. Г. Нерсисян - первый исследователь истории народнических организаций в Закавказье: Ист.-филол. журн. / НАН РА. - 1999. - № 1. - С. 95-100:
----------------------------------------
Орлик, О. В.
История СССР. - 1967. - № 2. - С. 128-129: Нерсисян М. Г. Отечественная война 1812 года и народы Кавказа. - Ер.: Изд-во АН АрмССР. - 1965. - 416 с. - Գրախոսություն:
----------------------------------------
Саркисов, Е. К.
Вопросы истории. - 1957. - № 1. - С. 150-151: Нерсисян М. Г. Освободительная борьба армянского народа против турецкого деспотизма. 1850-1870 гг. - Ер. - 1955. - 531 с. - Գրախոսություն:
ДОП.ТОЧКИ ДОСТУПА:
Меликсетян В. Г.
----------------------------------------
Худавердян, К. С.
М. Г. Нерсисян - первый исследователь истории народнических организаций в Закавказье: Ист.-филол. журн. / НАН РА. - 1999. - № 1. - С. 95-100.
----------------------------------------