Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյանը ծնվել է 1908 թվականի սեպտեմբերի 18-ին, Թիֆլիսում, հայ մտավորական Համազասպ Ասատուրի Համբարձումյանի ընտանիքում: Վախճանվել է 1996 թ. օգոստոսի 12-ին Երևանում:
1924 թ. ավարտել է միջնակարգ դպրոցը Թիֆլիսում և ընդունվել Լենինգրադի Պետական մանկավարժական ինստիտուտի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետը:
1925 թ. փոխադրվել է Լենինգրադի Պետական համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետի երկրորդ կուրսը:
1925-28 թթ. Լենինգրադի Պետական համալսարանի ուսանող:
1926 թ. տպագրվել է Ն. Ա. Կոզիրևի հետ միասին կատարած ''Eine Methode der Bestimmung der Höne der Sonnenfakeln…'' առաջին գիտական աշխատանքը, գերմանական ''Zeitschrift für Astrophysik'' գիտական հանդեսում:
1928 թ. ավարտել է Լենինգրադի Պետական համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետը աստղագիտություն մասնագիտության գծով և ընդունվել Պուլկովյան աստղադիտարանի ասպիրանտուրան:
1931 թ. ավարտել է ասպիրանտուրան և հրավիրվել դասախոսելու Լենինգրադի Պետական համալսարանում, շարունակելով գիտական աշխատանքը Պուլկովյան աստղադիտարանում:
1931-32 թթ. Պուլկովյան աստղադիտարանի գիտական քարտուղար:
1931-34 թթ. Լենինգրադի Պետական համալսարանի դոցենտ:
Կարդում է մի շարք հատուկ և ընդհանուր կուրսեր, այդ թվում առաջին անգամ ՍՍՌՄ-ում՝ տեսական աստրոֆիզիկայի կուրսը:
1934 թ. շնորհվել է պրոֆեսորի կոչում:
1934-46 թթ. Լենինգրադի Պետական համալսարանի աստրոֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ և պրոֆեսոր:
1935 թ. առանց դիսերտացիայի պաշտպանության շնորհվել է ֆիզիկա- մաթեմատիկական գիտությունների դոկտորի աստիճան:
1939 թ. ընտրվել է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ:
1939-41 թթ. Լենինգրադի Պետական համալսարանի աստղադիտարանի տնօրեն:
1940 թ. ընդունվել է Սովետական Միության Կոմունիստական պարտիայի շարքերը:
1941-43 թթ. Լենինգրադի Պետական համալսարանի պրոռեկտոր՝ գիտական գծով:
- Լենինգրադի Պետական համալսարանի էվակուացված ֆիլիալի պետ՝ Ելաբուգա քաղաքում (Թաթարական ԱՍՍՌ)։
1943 թ. ընտրվել է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի իսկակից անդամ:
1943-1947 թթ. Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի վիցենախագահ:
1944 թ. Երևանի Պետական համալսարանի աստրոֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ:
1944-46 թթ. Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Երևանի աստղադիտարանի տնօրեն:
1944 թ. Հայկական ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի «Զեկույցներ»-ի պատասխանատու խմբագիր:
1944 թ. ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի ''Астрономический журнал''-ի խմբագրական կոլեգիայի անդամ:
1944 թ. պարգևատրվել է Աշխատանքային Կարմիր Դրոշի շքանշանով՝ գիտական բեղմնավոր գործունեության և գիտական կադրերի պատրաստման գործում աչքի ընկնող ծառայությունների համար (Լենինգրադի Պետական համալսարանի 125-ամյակի կապակցությամբ):
1945 թ. պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով՝ գիտության զարգացման գործում աչքի ընկնող ծառայությունների համար (ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի 220-ամյակի կապակցությամբ):
1946 թ. Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն:
1946 թ. արժանացել է Ստալինյան երկրորդ կարգի մրցանակի՝ պղտոր միջավայրերում լույսի ցրման նոր տեսության ստեղծման համար:
- ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի կողմից գործուղվել է Լոնդոն՝ Իսահակ Նյուտոնի ծննդյան 300-ամյակի տոնակատարությանը մասնակցելու համար:
1947 թ. ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի հոբելյանական սեսիայում կարդացած «Աստղերի էվոլյուցիան և աստրոֆիզիկան» զեկուցման մեջ առաջին անգամ հրապարակել է տվյալներ իր կոմից հայտնագործած նոր տիպի աստղային համակարգությունների՝ աստղասփյուռների վերաբերյալ:
1947-1993 թթ. Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ:
- ընտրվել է Հայկական ՍՍՌ Գերագույն Սովետի դեպուտատ:
- ընտրվել է Ամերիկյան աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
1947 թ. Քաղաքական և գիտական գիտելիքների տարածման հայկական ընկերության վարչության նախագահ:
1948 թ. Սովետական պատվիրակության անդամ Միջազգային աստղագիտական միության (ՄԱՄ) 7-րդ համագումարում (Ցյուրիխ), որտեղ ընտրվել է Միության փոխնախագահ:
1948-55 թթ. Միջազգային աստղագիտական միության (ՄԱՄ) փոխնախագահ:
1948 թ. Հայաստանի Կոմունիստական պարտիայի Կենտրոնական Կոմիտեի անդամ:
1949 թ. Խաղաղության կողմնակիցների Համամիութենական կոնֆերանսում՝ Հայկական ՍՍՌ պատվիրակության ղեկավար (Մոսկվա):
1950 թ. արժանացել է Ստալինյան առաջին կարգի մրցանակի նոր տիպի աստղային համակարգությունների՝ աստղասփյուռների հայտնագործման համար (իր աշակերտ Բ. Ե. Մարգարյանի հետ միասին):
- ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի կողմից գործուղվել է Բեռլին՝ Գերմանական Գիտությունների ակադեմիայի 250-ամյակի տոնակատարությանը մասնակցելու համար:
- Մասնակցել է ՄԱՄ-ի Գործադիր կոմիտեի Ստոկհոլմի սեսիային:
- Սովետական պատվիրակության ղեկավար՝ աստղագիտական հաստատություններին նվիրված Փարիզի միջազգային կոնֆերանսում:
1950 թ. ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի դեպուտատ:
1951 թ. մասնակցել է ՄԱՄ-ի Գործադիր կոմիտեի Փարիզի սեսիային:
1952 թ. ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի կոսմոգոնիայի հանձնաժողովի նախագահ:
1952 թ. մասնակցել է Խաղաղության պաշտպանության՝ ժողովուրդների Վիեննայի համաշխարհային կոնգրեսին:
- Սովետական պատվիրակության ղեկավար՝ Միջազգային աստղադիտարան միության 8-րդ համագումարում (Հռոմ):
- Մասնակցել է Սովետական Միության Կոմունիստական Պարտիայի 19-րդ համագումարին:
1953 թ. ընտրվել է Անգլիական թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
- Սովետական պատվիրակության ղեկավար Գալակտիկայի կառուցվածքին (Գրոնինգեն, Հոլանդիա) և աստղային սպեկտրներին (Փարիզ) նվիրված Միջազգային աստղագիտական խորհրդակցություններում:
- Ընտրվել է Լյեժի (Բելգիա) Թագավորական գիտական ընկերության թղթակից- անդամ:
- Ընտրվել է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ:
- Պարգևատրվել է Աշխատանքային Կարմիր Դրոշի շքանշանով՝ անբասիր աշխատանքի և երկարատև ծառայության համար:
1954 թ. մասնակցել է ''Կարծր մասնիկները՝ երկնային մարմիններում'' պրոբլեմին նվիրված Միջազգային աստղագիտական խորհրդակցությանը Լյեժում (Բելգիա):
1954 թ. Լոնդոնի համալսարանի հրավերով այցելել է Անգլիա և այնտեղ կարդացել աստղային դինամիկայի հարցերին նվիրված մի քանի դասախոսություն:
Բացի այդ դասախոսությունից, Մանչեստրի, Էդինբուրգի և Սենտ Էնդրյուսի համալսարաններում անց է կացրել աստրոֆիզիկական կոլոկվիումներ :
1955 թ. ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի պառլամենտական պատվիրակության կազմում այցելել է Գերմանական Դեմոկրատական Ռեսպուբլիկա:
- Հելսինկիում մասնակցել է Խաղաղության ասամբլեայի աշխատանքներին:
1956 թ. Լենինյան մրցանակների կոմիտեի անդամ:
1956 թ. ընտրվել է Ավստրիական Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից -անդամ:
- Արժանացել է ֆրանսիական աստղագիտական ընկերության Ժանսենի անվան մեդալի՝ գիտական ծառայույունների համար:
- Մասնակցել է Սովետական Միության Կոմունիստական պարտիայի 20-րդ համագումարին:
1957 թ. Ավստրիական Գիտությունների ակադեմիայի հրավերով մասնակցել է Ակադեմիայի տարեկան գիտական ժողովին: Վիեննայի, Ինսբրուկի ու Գրացի համալսարաններում և Վիեննայի աստղադիտարանում կարդացել է մի քանի դասախոսություն:
- ընտրվել է գերմանական Գիտությունների ակադեմիայի (Բեռլին) թղթակից- անդամ:
- մասնակցել է միգամածությունների գազային դինամիկայի հարցերին նվիրված միջազգային խորհրդակցությանը (Քեմբրիջ, ԱՄՆ):
- այցելել է ամերիկյան խոշորագույն՝ Մաունտ Պալոմարի, Մաունտ Վիլսոնի և Լիկի աստղադիտարանները, որտեղ կարդացել է մի քանի դասախոսություն:
1958 թ. ընտրվել է Արվեստների և Գիտությունների Ամերիկյան ակադեմիայի (Բոստոն) օտարերկրյա պատվավոր անդամ:
- մասնակցել է Սոլվեյի կոնգրեսին (Բրյուսել)՝ նվիրված արտագալակտիկ աստղագիտւթյան կարևորագույն պրոբլեմներին, որտեղ հանդես է եկել «Գալակտիկաների էվոլյուցիայի մասին» զեկուցումով:
1959 թ. ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ:
- Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության:
- բնախույզների՝ «Լոեպոլդինայի» ակադեմիայի անդամ:
- Կանադայի թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
- պարգևատրվել է ԱՄՆ-ի Խաղաղօվկիանոսյան աստղագիտական ընկերության՝ Կատերինա Բրյուսի անվան Ոսկե մեդալով՝ աստղագիտության բնագավառում ներդրված խոշորագույն ծառայությունների համար:
1960 թ. պարգևատրվել է Մեծ Բրիտանիայի Թագավորական աստղագիտական ընկերության Ոսկե մեդալով տեսական աստղաֆիզիկային և աստղագիտությանը նվիրված աշխատությունների համար:
- ընտրվել է ՍՄԿԿ XXII համագումարի պատգամավոր:
1961-1964 թ թ. Միջազգային աստղագիտական միության նախագահ:
1963 թ. շնորհվել է Ավստրալիայի (Կանբերա) Ազգային համալսարանի գիտությունների դոկտորի honoris causa կոչում:
- գործուղվել է ԱՄՆ (Վաշինգտոն, Բոստոն, Փասադենա)՝ մասնակցելու ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի 100-ամյակին նվիրված տոնախմբություններին:
1964 թ. մասնակցել է Միջազգային աստղագիտական միության XII համագումարին (ԳՖՀ, Համբուրգ) որպես Սովետական պատգամավորական խմբի ղեկավար:
- «Աստղաֆիզիկա» հանդեսի գլխավոր խմբագիր:
1964-1987 թթ. «Աստղաֆիզիկա» համամիութենական հանդեսի գլխավոր խմբագիր:
1965 թ. շնորհվել է Փարիզի համալսարանի honoris caus դոկտորի գիտական աստիճան:
- Հունգարիայի Գիտությունների ակադեմիայի հրավերով (Բուդապեշտ) դասախոսություններ է կարդացել Ակադեմիայում և Բուդապեշտի աստղագիտական աստղադիտարանում:
1965-1974թթ. Հայկական սովետական հանրագիտարանի (ՀԱ) գլխավոր խմբագիր:
1966 թ.ՍՄԿԿ XXIII համագումարի պատգամավոր:
- ընտրվել է Գիտական Միությունների Միջազգային խորհրդի գործադիր կոմիտեյի անդամ (Բոմբեյում):
1967 թ. շնորհվել է Լիեժի համալսարանի (honoris causа) գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան (Բելգիա):
- շնորհվել է Պրահայի համալսարանի դոկտորի գիտական աստիճան:
- ընտրվել է Իտալիայի Դեյի Լինչեյի Ազգային ակադեմիայի անդամ:
- որպես Սովետական պատվիրակության ղեկավար` մասնակցել է Աստղագիտության Միջազգային 13-րդ սիմպոզիումին (Պրահայում):
1968 թ. շնորհվել է Սոցիալիստական Աշխատանքի հերոսի կոչում պարգևատրելով «Մուրճ ու մանգաղ» Ոսկե մեդալով` գիտությանը մեծ ծառայությունների և ծննդյան 60-ամյակի առթիվ:
1968 թ. շնորհվել է Վրաստանի Հանրապետության Գիտության վաստակավոր գործչի կոչում:
- Ավստրիայի (Վիենա) 14-րդ Միջազգային Փիլիսոփայական կոնգրեսում հանդես է եկել «Արդի բնագիտությունը և փիլիսոփայությունը» զեկուցումով:
- մասնակցել է Գիտական Միությունների Միջազգային խորհրդի Գլխավոր ասամբլեային` ընտրվելով Միության նախագահ:
1968-1972 թթ. Գիտական Միությունների Միջազգային խորհրդի (Փարիզ) նախագահ:
1968, 1978 թ. շնորհվել է «Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս»ի կոչումը:
1969 թ. գիտության բնագավառում ունեցած հաջողությունների համար պարգևատրվել է Կիրիլի և Մեդոֆի 1-ին աստիճանի շքանշանով` Բուլղարիայի ԺողովրդականՀանրապետության ժողովրդական Ժողովի նախագահության կողմից:
- ընտրվել է Լոնդոնի Թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:
- ընտրվել է Քեմբրիջի (Անգլիա) փիլիսոփայական ընկերության պատվավոր անդամ:
1970 թ. «Գիտելիք» Համամիութենական ընկերության նախագահության կողմից պարգևատրվել է Ա. Ի. Վավիլովի. անվան մեդալով` քաղաքական և գիտական գիտելիքների մասսայականացման գործում ցուցաբերած ծառայությունների համար:
- մասնակցել է «Գալակտիկաների կորիզներ» սիմպոզիումին (Իտալիա, Հռոմ)` հանդես գալով բացման զեկույցով:
- որպես Սովետական պատվիրակության ղեկավար` մասնակցել է Միջազգային աստղագիտական 14-րդ սիմպոզիումին (Անգլիա, Բրայտոն):
- ընտրվել է Հոլանդիայի Թագավորական ակադեմիայի անադմ:
- գործուղվել է Իսպանիա (Մադրիդ)` մասնակցելու Գիտական Միությունների Միջազգային խորհրդի Գլխավոր ասամբլեային, որտեղ հանդես է եկել ԳՄՄԽ-ի գործունեության մասին հաշվետու զեկուցումով: Վերընտրվել է ԳՄՄԽ-ի նախագահ:
- Սլովակիայի Գիտությունների ակադեմիայի կողմից պարգևատրվել է Ոսկե մեդալով` մարդկությանը ցուցաբերած մեծ ծառայությունների և գիտական ու հասարակական լայն գործեունեության համար:
- ՀՍՍՀ նախարարների խորհրդին կից Գիտության և տեխնիկայի գծով Պետական մրցանակներ շնորհող հանձնաժողովի նախագահ:
1971 թ. ՍՄԿԿ XXIV համագումարի պատգամավոր:
- ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի հրավերով` որպես ԳՄՄԽ-ի նախագահ մասնակցել է Գիտության և տիեզերագնացության զարգացմանը նվիրված քննարկումներին Վաշինգտոնում:
- այցելել է Գրին-Բենկի ռադիոաստղագիտական աստղադիտարան:
- ընտրվել է Դանիայի Թագավորական ակադեմիայի անդամ:
- Գերմանիայի Գիտությունների ակադեմիայի կողմից (ГДР, Берлин) պարգևատրվել է Հելմհոլցի անվան մեդալով` բնական գիտությունների բնագավառում ունեցած հաջողությունների համար:
- ՍՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի կողմից պարգևատրվել է Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան մեդալով` աստղաֆիզիկայի և աստղագիտության բնագավառում խոշորագույն նվաճումների համար:
1972 թ. Քյոլնի համալսարանի հրավերով Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետությունում (Քյոլն, Բոնն, Մյունխեն, Հեյդելբերգ)` որպես ՀՍՍՀ ԳԱ պատգամավորության ղեկավար, հանդես է եկել Բյուրականի աստղադիտարանի աշխատանքների մասին զեկուցումով:
- ԳՄՄԽ-ի գործունեության մասին հաշվետու զեկուցումով հանդես է եկել ԳՄՄԽ-ի Գլխավոր ասամբլեայում (Ֆինլանդիա, Հելսինկի):
1973 թ. ընտրվել է Շվեդիայի Փագավորական ակադեմիայի պատվավոր անդամ:
- Շնորհվել է Տորունի` Ն. Կոպերնիկոսի անվան համալսարանի գիտությունների դոկտորի (honoris causa) կոչում (Լեհաստան):
1974 թ. ընտրվել է Նյու-Յորքի Գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ:
- ընտրվել է Բուլղարիայի Գիտությունների ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ:
- շնորհվել է Լա-Պլատայի (Արգենտինա) համալսարանի գիտությունների դոկտորի (honoris causa) կոչում:
1988-1996 թթ. Բյուրականի աստղադիտարանի պատվավոր տնօրեն:
1988 թ. արժանացել է Հայաստանի Հանրապետության Պետական մրցանակի:
1989-1991 թթ. ԽՍՀՄ Ժողովրդական պատգամավոր: ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի անդամ:
1994 թ. արժանացել է Հայաստանի ազգային հերոսի կոչման:
1994-1996 թթ. ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր նախագահ:
1994-1996 թթ. Ռուսաստանի Դաշնության ԳԱ խորհրդական:
1995 թ. «Աստղային համկարգերի դինամիկայի կառուցման շարքի» համար արժանացել է Ռուսաստանի Դաշնության Պետական մրցանակի:

Ակադեմիկոս Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյանը սովետական խոշորագույն աստղաֆիզիկոս, տեսական աստղաֆիզիկայի սովետական դպրոցի հիմնադիր ծնվել է 1908թվականին:

Ճշգրիտ գիտությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը նրա մոտ հանդես է եկել շատ վաղ հասակում: Աշակերտական նստարանից նա ցուցաբերում է մաթեմատիկական աչքի ընկնող ընդունակություննԵրևան: Դպրոցական տարիներին ինքնուրույն կերպով զբաղվում է աստղագիտության և տեսական ֆիզիկայի հարցերով: Այդ շրջանում նա հատկապես տարվում է Ալբերտ Էյնշտեյնի ստեղծած հարաբերականության տեսությամբ: 1924թ.Վ. Համբարձումյանը Լենինգրադում ընդունվում է ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետ: 1926թ. հրապարակվում է նրա առաջին գիտական աշխատանքը (հեղինակակից՝ Ն. Ա. Կոզիրև) արեգակնային ջահերի հետազոտության մասին: Մինչև համալսարանն ավարտելը Վ. Համբարձումյանն իրար հետևից հրապարակում է մոտ տասը գիտական հոդված, որոնք վկայում էին դրանց հեղինակի գիտական հետաքրքրությունների լայն շրջանակի մասին (տեսական ֆիզիկա, աստղաֆիզիկա և մաթեմատիկական ֆիզիկա):

Լենինգրադի համալսարանն ավարտելուց հետո՝ 1928թ. Վ. Համբարձումյանն ընդունվում է Պուլկովյան աստղադիտարանի ասպիրանտուրան, որտեղ նրա գիտական ղեկավարը ռուս խոշորագույն աստղաֆիզիկոս Ա. Ա. Բելոպոլսկին էր: Այդ տարիներից Վ. Համբարձումյանն իր ուժերը և ժամանակը ամբողջապես նվիրում է տեսական աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության զարգացման գործին: Այդ մի ժամանակաշրջան էր, երբ ատոմի ժամանակակից տեսության առաջացումը ստեղծել էր անհրաժեշտ նախադրյալներ դեռևս շատ երիտասարդ տեսական աստղաֆիզիկայի բուռն ծաղկման համար: Վ. Համբարձումյանը դարձավ առաջին տեսաբան-աստղաֆիզիկոսը Սովետական Միության մեջ:

Իր տեսական աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը հիմնական շեշտը դնում է քննարկվող պրոբլեմի ֆիզիկական կողմի վրա, մաթեմատիկական ապարատը դիտելով որպես հետազոտության չափազանց կարևոր և անհրաժեշտ, սակայն միայն օժանդակ միջոց: Հենց այդպիսի մոտեցման մեջ է նրա աշխատանքների հիմնական տարբերությունը աստղաֆիզիկայի արևմտյան շատ ներկայացուցիչների աշխատանքներից: Վերջիններիս մոտ Վ. Համբարձումյանի վկայությամբ, նկատելի է այս կամ այն հարցի լուծման ժամանակ ծագող մաթեմատիկական խնդիրներով հրապուրվելը, և բացակայում է այն հիմնական ֆիզիկական ենթադրությունների գործնական քննարկումը, որոնց վրա տվյալ տեսությունը հենվում է …:

1932թ. լույս տեսավ Վ. Համբարձումյանի «Մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության մասին» աշխատությունը, որը դարձավ գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսության հիմնական անկյունաքարը: Նրա մեջ մշակված է մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության նուրբ և հստակ տեսությունը, որը ընկած է այդ բնագավառում կատարված բոլոր հետագա աշխատանքների հիմքում: Այդ տեսությունը տվեց միգամածությունների կողմից ջերմ աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման վերամշակման ֆիզիկական պրոցեսների ճիշտ մաթեմատիկական մեկնաբանությունը: Հիշյալ աշխատանքով սկսվում է Վ. Համբարձումյանի` գազային միգամածությունների ֆիզիկայի հարցերին նվիրված աշխատանքների արժեքավոր սերիան: Այդ աշխատանքներում լուծված են միգամածություններում էներգիայի տեղափոխման, ատոմների գրգռման և իոնացման «արգելված» գծերի ճառագայթման և մի շարք այլ հարցԵրևան:

Այդ սերիային է հարում Վ. Համբարձումյանի` «Նոր աստղերի կողմից նետված գազային թաղանթների զանգվածների մասին» աշխատանքը, որտեղ առաջին անգամ հաջողվել է գնահատել այդ թաղանթների զանգվածները: Գազային թաղանթների զանգվածների որոշման աշխատանքում մշակված մեթոդները կիրառելի են անկայուն աստղերի ( Գերնորեր, Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղեր, սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող աստղեր և այլն) թաղանթների համար, իսկ զանգվածների ստացված գնահատականները ունեն կարևոր կոսմոգոնիկ նշանակություն:

Բացի տեսական հետազոտություններից, Վ. Համբարձումյանն այդ տարիներին կատարում է մի շարք դիտողական աշխատանքնԵրևան: Դրանցից արժե նշել լուսանկարչական սպեկտրոֆոտոմետրիայի գծով Սովետական Միության մեջ կատարված առաջին աշխատանքները՝ նվիրված v Կասիոպեայի աստղին (հեղինակակից՝Ն. Ա. Կոզիրև) և գազային միգամածություններին:

1936թ. Վ. Համբարձումյանը մշակեց աստղերի տեսագծային արագություններով նրանց տարածական արագությունների բաշխման ֆունկցիայի որոշման ընդհանուր տեսությունը:

Աստղագիտության մեջ գիտական խոշոր ներդրում էր աստղային սիստեմների համար Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված նոր, հատուկ ֆիզիկական վիճակագրությունը: Իրական աստղային սիստեմներում աստղերի փոխազդեցության ուժերը որոշվում են Նյուտոնի տիեզերական ձգողականության օրենքով. նրանց համար վիճակագրական ֆիզիկայի օրենքները անմիջականորեն կիրառելի չեն: Վ. Համբարձումյանի առաջադրած աստղային սիստեմների այդ և այլ առանձնահատկությունները հաշվի առնող ֆիզիկական վիճակագրությունը հզոր միջոց հանդիսացավ այդ սիստեմների դինամիկական ուսումնասիության համար: Նոր ֆիզիկական վիճակագրության մեթոդները Վ. Համբարձումյանի կողմից հաջողությամբ կիրառվեցին կրկնակի աստղերի և աստղակույտերի նկատմամբ ու հանգեցրին հետաքրքրական արդյունքների:

Ցավոք սրտի, Վ. Համբարձումյանի՝ աստղային դինամիկայի ընդհանուր հարցերին նվիրված Լենինգրադի պետական համալսարանում 1934-1935 թթ. կարդացած դասախոսությունները և զեկուցումները, որոնք մեծ ազդեցություն են ունեցել այդ հարցերի հետագա մշակման վրա, մինչև օրս հրապարակված չեն:

1935-37թթ. Է վերաբերում Վ. Համբարձումյանի գիտական բանավեճը անգլիական նշանավոր գիտնական Ջինսի հետ մեր աստղային համակարգության՝ Գալակտիկայի ժամանակակից վիճակի տևողության (հասակի) մասին: Կրկնակի աստղերի և բաց աստղակույտերի վիճակագրությանը նվիրված աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ Գալակտիկայի հասակը չի անցնում 1010 տարուց:

Այդ գնահատականը հազար անգամ ավելի փոքր էր այն գնահատականից, որ գիտնականների կողմից ընդունված էր Ջինսի հաշվումների վրա:

Վ. Համբարձումյանը ապացուցեց, որ Ջինսի ստացած գնահատականը կրկնակի աստղերի վերաբերյալ դիտողական տվյալների տեսական սխալ մեկնաբանության արդյունք է: Վ. Համբարձումյանի այդ կարևոր եզրակացությունները հաստատվեցին հետագա հետազոտություններով և լայն ճանաչում ստացան գիտության մեջ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները շուտով ըստ արժանվույն գնահատվեցին: 1934 թ. նրան շնորհվում է պրոֆեսորի կոչում, 1935թ. առանց դիսերտացիայի պաշտպանության՝ ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան, իսկ չորս տարի հետո՝ 1939թ. Վ. Համբարձումյանն ընտրվում է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների մի ստվար սերիա նվիրված է միջաստղային նյութի ուսումնասիրությանը:

Միջաստղային միջավայրում լույսի կլանման երևույթի հայտնագործումից հետո պարզ դարձավ, որ Գալակտիկայի կառուցվածքի ուսումնասիրությունն անհարին է առանց միջաստղային նյութի հատկությունների բազմակողմանի ուսումնասիրության: Աստղերի ճառագայթված լույսի կլանումն այդ նյութի կողմից զգալի փոփոխություններ է մտցնում այդ աստղերի պայծառությունների մեջ, աղավաղում է նրանց իրական բաշխումը: Այդ բանը խիստ դժվարացնում է Գալակտիկայի կառուցվածքի հետազոտությունը: Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները կարևոր քայլ էին միջաստղային կլանող նյութի հատկությունների և կառուցվածքի ուսումնասիրության ուղղությամբ: Իր աշակերտ Շ. Գ. Գորդելաձեի հետ միասին, քննարկելով դիֆուզ փոշային միգամածությունների՝ նրանց լուսավորող աստղերի հետ ունեցած կապի հարցը, նա ցույց տվեց, որ այդ կապը մեծ մասամբ պատահական է: Մյուս կողմից, սրամիտ հաշվումների հիման վրա ապացուցվեց, որ Գալակտիկայի ծավալում լուսավորվում է փոշային միգամածությունների միայն աննշան մասը: Չլուսավորվող փոշային միգամածույունների ընդհանուր քանակի գնահատությունը հանգեցրեց այն եզրակացության, որ Գալակտիկայում լույսի կլանման երևույթը պայմանավորված է նրա ներսում բազմաթիվ փոշային միգամածությունների` կլանող ամպերի առկայությամբ, որոնք կենտրոնացված են Գալակտիկայի սիմետրիայի հարթության շուրջը: Միջաստղային կլանող միջավայրի այդպիսի՝ պատառաձև կառուցվածքի վերաբերյալ պատկերացումը հաստատվեց Վ. Համբարձումյանի և ուրիշ հետազոտողների հետագա աշխատանքներով և հաստատուն կերպով մտավ գիտության մեջ:

Իր մի շարք աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը մշակեց մի նոր տեսություն, որը հնարավորություն տվեց միջաստղային կլանող ամպերի կարևոր հատկությունները բնութագրող մեծությունները որոշել աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման հետազոտության միջոցով: Այդ, այսպես կոչված, ֆլյուկտուացիաների տեսությունը կարևոր դեր խաղաց կլանող ամպերի կառուցվածքի և հատկությունների ուսումնասիրության գործում և աստղաբաշխության մեջ ստեղծեց մի նոր ուղղություն:

Հայրենական մեծ պատերազմը չընդհատեց Վ. Համբարձումյանի գիտական-կազմակերպական գործունեությունը: 1941 թ. նա նշանակվում է Լենինգրադի պետական համալսարանի ֆիզիկայի մասնաճյուղի պետ՝ Ելաբուգա քաղաքում, (Թաթարական ԱՍՍՌ), որտեղ էվակուացվել էին համալսարանի կարևորագույն գիտական լաբորատորիաները: Գիտական լաբորատորիաներում Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ պատերազմի ծանր օրերին կատարվում են պաշտպանական և տնտեսական խոշոր նշանակություն ունեցող մի շարք արժեքավոր հետազոտություննԵրևան:

Մասնաճյուղի գիտական ղեկավարությունը Վ. Համբարձումյանը զուգակցում է իր գիտական աշխատանքի հետ՝ պղտոր միջավայրում լույսի բազմապատիկ ցրման պրոբլեմի վրա:

Այդ տարիներին Վ. Համբարձումյանի մշակած լուսի ցրման նոր և յուրօրինակ տեսությունը խոշոր ավանդ հանդիսացավ գիտության մեջ ՝ ունենալով կարևոր նշանակության ֆիզիկայի, աստղաֆիզիկայի, երկրաֆիզիկայի շատ հարցերի համար: Այդ տեսությունը 1946 թ. գնահատվում է Ստալինյան մրցանակով:

1943թ. ստեղծվում է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիան: Վ. Համբաձումյանը ընտրվում է Ակադեմիայի իսկական անդամ և փոխնախագահ: Շուտով նա մշտկան բնակության է տեղափոխվում Երևան և իր ձեռքը վերցնում Ակադեմիայի՝ Երևանի աստղադիտարանի ղեկավարությունը, որի գիտական ղեկավարն էր 1940 թվականից:

Վ. Համբարձումյանը շարունակում է ֆլյուկտուացիաների իր տեսության մշակումը, լույսի ցրման նոր տեսության կապակցությամբ առաջին անգամ նրա կողմից ձևակերպված «ինվարիանտության սկզբունքի» կիրառման հիման վրա, սկզբունք, որ հետագայում բազմաթիվ կիրառություններ ունեցավ աստղաֆիզիկայում և ֆիզիկայում: Միաժամանակ լույսի ցրման տեսությունը նա զարգացնում է բազմազան մասնավոր և ընդհանուր դեպքերի համար:

1946 թ. Վ. Համբարձումյանի նախաձեռնությամբ և Հայկական ՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի Նախագահության որոշմամբ սկսվում է Ակադեմիայի՝ Բյուրականի աստղաֆիզիկական դիտարանի (աստղադիտարանի) շինարարությունը, որի ավարտից հետո նա դառնում է առաջին տնօրենը: Շինարարությանը զուգահեռ, Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ, նրա աշակերտների մի փոքրկ խումբ սկսում է դիտողական աշխաանքները Գալակտիկայի կառուցվածքի ուսումնասիրության նպատակով: Ինքը` Վ. Համբարձումյանը, զբաղվում է աստղերի և աստղային համակարգերի վերաբերյալ աշխարհի տարբեր աստղադիտարաններում կուտակված հարուստ դիտողական նյութի մանրամասն տեսական վերլուծությամբ և ընդհանրացմամբ:

Այդ աշխատանքը, որը Վ. Համբարձումյանի կողմից փաստորեն սկսված էր դեռ 1937 թ., 1947 թ. պսակվեց Գալակտիկայում նոր տիպի աստղային համակարգերի՝ աստղասփյուռների հայտնագործությամբ: Աստղասփյուռների հայտնագործումը, նրանց գոյության փաստից բխող եզրակացությունների նշանակությամբ, խոշորագույններից մեկն է գիտության մեջ վերջին տասնամյակների ընթացքում: Այդ հայտնագործման համար ելակետ հանդիսացավ Օ և B տիպերի ջերմ աստղերի , ինչպես նաև սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող թզուկ աստղերի` կուտակումներով հանդես գալու ձգտումը: Այդ աստղերը երկնակամարի վրա դասավորված են խմբերով: Նրանց տարածական բաշխման ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ այդ խմբերը տարածության մեջ զբաղեցնում են սահմանափակ ծավալնԵրևան: Սա նշանակում է, որ հիշյալ խմբերն իրենցից ներկայացնում են աստղերի ֆիզիկական սիստեմնԵրևան: Ի տարբերություն նախկնում հայտնի սիստեմների՝ աստղակույտերի այդ խմբերը Վ. Համբարձումյանի կողմից անվանվեցին աստղասփյուռնԵրևան:

Ինչպես ցույց է տվել Վ. Համբարձումյանն իր աշխատանքներում, Աստղասփյուռները միանման ֆիզիկական հատկություններ ունեցող աստղերի՝ դինամիկական տեսակետից անկայուն խմբեր են, որոնք ընդամենը մի քանի տասնյակ միլիոն տարում պետք է քայքայվեն: Այլ կերպ ասած, աստղասփյուռների, ինչպես նաև նրանց կազմում դիտվող աստղերի հասակը չի անցնում 107 տարուց: Սակայն, Վ. Համբարձումյանի կողմից նախկինում արդեն հաստատվել էր, որ Գալակտիկայի (ամբողջությամբ վերցրած) 109-1010 տարի է: Այստեղից, բնականաբար, ստացվեց այն հետևությունը, որ աստղասփուռները Գալակտիկայում երիտասարդ գոյացումներ են: Աստղասփյուռների գոյության փաստից արվեցին հետևյալ հիմնական եզրակացությունները:
1. Աստղերը Գալակտիկայում առաջացել են նրա կյանքի տարբեր փուլերում և աստղառաջացման պրոցեսը նրա ներսում ներկայումս շարունակվում է:
2. Աստղասփյուռները Գալակտիկայում այն օջախներն են, որտեղ կազմավորվում են աստղերը:
3.Աստղերը Գալակտիկայում առաջանում են խմբերով:

Աստղասփյուռների ուսումնասիրությունը սովետական և օտարերկրյա շատ գիտնականների կողմից հանգեցրեց այնպիսի արդյունքների, որոնք լիովին հաստատում են Վ. Համբարձումյանի եզրակացությունները այդ սիստեմների բնույթի և հատկությունների մասին:

Այսպես, օրինակ, 1949թ. աստղասփյուռների անկայունության մասին պատկերացման հիման վրա Վ. Համբարձումյանը կանխագուշակել էր աստղասփյուռների լայնացման երևույթը: Այդ կանխագուշակությունը փայլուն կերպով հաստատվեց փաստական տվյալների հիման վրա 1951թ. հոլանդացի Բլաաուի կողմից՝ Լեյդենում, ապա` Բ. Ե. Մարգարյանի կողմից՝ Բյուրականում: Ավելի ուշ աստղասփյուռների լայնացումը հաստատող տվյալներ հրապարակվեցին Բլաաուի և ամերիկացի Մորգանի կողմից: Հետագա հետազոտությունները լրացուցիչ ապացույցներ բերեցին այդ պատկերացման օգտին:

Աստղագիտության պատմության մեջ վերջին կես դարում դժվար է նշել նախկինում բոլորովին անհայտ երևույթի տեսական կանխագուշակության մի այլ, ավելի զարմանալի օրինակ: Բանն այն է, որ այդ կանխագուշակությունը վերաբերում էր աստղերի բոլորովին նոր տեսակի շարժումներին (աստղային սիստեմների քայքայում և լայնացում), որոնք ինչպես իրենց բնույթով, այնպես էլ նրանց պայմանավորող պատճառներով խիստ տարբերվում էին այն ամենից, ինչ մինչ այդ ուսումնասիրվում էր աստղագիտության մեջ ընդհանրապես և աստղային դինամիկայում՝ մասնավորապես: Բնական է, որ այդ նոր կանխագուշակությունը այն ժամանակ հադիպեց մեծ թվով աստղագետների կասկածամիտ վերաբերմունքին: Եվ դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչպիսի տպավորություն առաջացրեց աստղաբաշխության և աստղային դինամիկայի մասնագետների շրջանում, Բլաաուի կողմից տրված աստղասփյուռների քայքայման ու լայնացման դիտողական առաջին ապացույցը:

Աստղասփյուռների տեսության հետ էր կապված նաև Բ. Ե. Մարգարյանի հետ համատեղ կատարած աշխատանքում առաջ քաշված՝ Օրիոնի համաստեղության Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերի նոր գաղափարը, որը աչքի ընկնող հետաքրքրություն է ներկայացնում թե կոսմոգոնիայի և թե երկնային մեխանիկայի համար:

Աստղասփյուռների բազմակողմանի ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը դարձավ ակնհայտ: 1951թ. նոյեմբերին Բյուրականում՝ «աստղասփյուռների հայրենիքում», սովետական մի շարք նշանավոր աստղագետների մասնակցությամբ հրավիրվեց Համամիութենական խորհրդակցություն՝ նվիրված աստղասփյուռներին: Վ. Համբարձումյանի կողմից ներկայացված հիմնական զեկուցման շուրջը ծավալված մտքերի փոխանակությունը ցույց տվեց, որ աստղասփյուռների ֆիզիկական բնույթին վերաբերող հիմնական դրույթները և Գալակտիկայում աստղառաջացման շարունակվող պրոցեսի ու աստղերի խմբային առաջացման վերաբերյալ նրա ստացած եզրակացությունները կասկածի ենթակա չեն: Այդ բանը հատկապես համոզիչ կերպով արտահայտվեց 1952թ. մայիսին Մոսկվայում՝ Համամիութենական երկրորդ կոսմոգոնիկ խորհրդակցությունում: Խորհրդակցության միջնորդությամբ ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի Նախագահությունը Սովետական Միության մեջ կոսմոգոնիկ հետազոտությունների ղեկավարման համար կազմակերպեց Ակադեմիայի կոսմոգոնիայի հանձնաժողովը: Հանձնաժողովի նախագահ ընտրվեց Վ. Համբարձումյանը:

Աստղասփյուռներն աստղագետների ձեռքում դարձան հզոր միջոց աստղերի ու աստղային սիստեմների առաջացման ու զարգացման օրինաչափությունների ուսումնասիրության գործում:

Վ. Համբարձումյանի հետագա աշխատանքները նվիրված են աստղասփյուռների տեսության զարգացմանը՝ այդ սիստեմների վերաբերյալ նրանց հայտնագործումից հետո ստացված բազմաթիվ նոր դիտողական տվյալների հիման վրա: Այդ տվյալների մի զգալի մասը ստացվել է Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարանում:

Դրանց մեջ հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում T Ցուլի տիպի և նրանց հարող որոշ փոփոխական աստղերի սպեկտրներում դիտվող անընդհատ առաքման երևույթին նվիրված աշխատանքները: Այդ աշխատանքները օրգանապես կապված են աստղասփյուռների ֆիզիկական ուսումնասիրության հետ և բերել են աստղային էներգիայի աղբյուրների բնույթին վերաբերող կարևոր արդյունքների:

Հիշյալ անկայուն աստղերի ճառագայթման դիտվող փոփոխությունների տեսական վերլուծության միջոցով Վ. Համբարձումյանը ցույց է տվել, որ որոշ դեպքերում նրանց մակերևույթային շերտերում առաջանում են ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման էներգիայի հզոր աղբյուրնԵրևան: Այդ էներգիան,, Վ. Համբարձումյանի կողմից զարգացված պատկերացումների համաձայն, արտաբերվում է անմիջականորեն աստղերի ներքին շերտերից` այն կրող նյութի հետ միասին: Անըհդհատ առաքման այդ երևույթը կապվում է նյութի նախաստղային վիճակի գոյության և երիտասարդ աստղերի ներքին շերտերում այդ վիճակում գտնվող նյութի որոշ քանակների առկայության հետ: Հենց որպես նախաստղային նյութի անմիջական արտաբերման հետևանք է դիտվում ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման մասնակցությունն անկայուն աստղերի ընդհանուր ճառագայթման մեջ:

Վ. Համբարձումյանի վերջին աշխատանքները նվիրված են արտաքին գալակտիկաների բնույթի և էվոլյուցիայի հարցերին: Արտաքին գալակտիկաների տարածական բաշխման մեջ ուժեղ արտահայտված է նրանց՝ խմբերով բազմագալակտիկաների ձևով հանդես գալու ձգտումը: Բազմագալակտիկաների ձևաբանական հատկությունների ուսումնասիրության հիման վրա Վ. Համբարձումյանը ցույց է տվել, որ նրանց նեջ մեծամասնություն են կազմում Տրապեցիայի տիպի սիստեմները: Այդ սիստեմները, ինչպես աստղերի դեպքում, դինամիկական պատճառներով չափազանց անկայուն են, մի բան, որ վկայում է նրանց երիտասարդության մասին (ժամանակի կոսմիկական մասշտաբով): Արտաքին գալակտիկաների տեսագծային արագությունների վերլուծությունը Վ. Համբարձումյանի կողմից հանգեցրել է չափազանց կարևոր այն եզրակացությանը, որ Տրապեցիայի տիպի բազմագալակտիկաները և գալակտիկաների որոշ կույտեր ունեն դրական լրիվ էներգիա, այսինքն՝ իրարից հեռացող, քայքայվող գալակտիկաների սիստեմներ են:

Այդ տվյալների հիման վրա Վ. Համբարձումյանը եկել է այն եզրակացության, որ գալակտիկաների առաջացման պրոցեսը տիեզերքում ներկայումս շարունակվում է, ըստ որում, յուրաքանչյուր բազմագալակտիկայի բաղադրիչների ձևավորումն ընթանում է համատեղ:

Բազմագալակտիկաների ֆիզիկական և դինամիկական առանձնահատկությունների հիման վրա այնուհետև ցույց է տրված, որ ուժեղ ռադիոճառագայթմամբ օժտված գալակտիկաները՝ ռադիոգալակտիկաները, հավանաբար, փոխադարձաբար ներթափանցող բաղադրիչներից կազմված կրկնակի կամ բազմակի սիստեմներ են:

Հետաքրքրական է էլիպտիկ գալակտիկաների կապույտ արբանյակների և վիժվածքների հայտնագործումը: Պարզվում է, որ նման որոշ գոյացումների գույնը անհնարին է բացատրել նույնիսկ նրանց` ամբողջովին ջերմ աստղերից կազմված լինելու դեպքում: Այդ պատճառով էլ խիստ կապույտ գույնի գոյացումների առկայությունը դիտվում է որպես ապացույց` բնության մեջ նյութի նոր, արտակարգ վիճակի գոյության:

Վ. Համբարձումյանի բոլոր աշխատանքներին հատուկ են նպատակասլացությունը, արտակարգ խորությունը և պարզությունը: Նրա աշխատանքների բնորոշ գիծը նրանց բարձր կատարելիությունն է, նրանց մեջ տեսական ֆիզիկայի և բարձրագույն մաթեմատիկայի ապարատի վարպետորեն օգտագործումը, խնդիրների մեկնաբանման յուրօրինակությունը:

Նրանցից յուրաքանչյուրում լուծված են առանձին-առանձին խնդիրներ, որոնց ընդհանրությունը, սակայն, գիտության տարբեր բնագավառներում հանգեցրել է ժամանակակից գիտության հանգուցային պրոբլեմներին: Թերևս հենց այդ է պատճառը, որ նրանք այդքան մեծ ազդեցություն են թողել աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության շատ տարբեր ճյուղերի զարգացման վրա: Այդ աշխատանքներով գիտության մեջ ստեղծվել են նոր ուղղություններ, որոնք ունեն իրենց բազմաթիվ հետևորդները ինչպես մեզ մոտ՝ Սովետական Միության մեջ, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների մեծամասնությունն ունի այնքան կարևոր գիտական նշանակություն, որ թարգմանվել է օտար լեզուներով, մտել աստղաֆիզիկական շատ մենագրությունների և հատուկ ձեռնարկների, աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության բոլոր դասագրքերի մեջ, լայնորեն օգտագործվում է մասնագիտական, գիտական պարբերական հրատարակություններում:

Ներկայումս դժվար է գտնել սովետական կամ արտասահմանյան աստղագիտական ամսագրի որևէ համար, որտեղ օգտագործված չլինեն Վ. Համբարձումյանի աշխատանքների արդյունքները: Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված և կատարելության հասցված հետազոտության ինքնատիպ մեթոդները գրավել են իրենց արժանի տեղը ժամանակակից գիտության նոր մեթոդների զինանոցում և լայնորեն կիրառվում են բնության մեջ տեղի ունեցող ամենաբազմազան երևույթների ուսումնասիրության նպատակով:

Վ. Համբարձումյանը Սովետական Միության մեջ տեսական աստղաֆիզիկայի դպրոցի հիմնադիրը և ղեկավարն է: Այդ բնագավառում սովետական գիտնականները ներկայումս գրավում են աշխարհում առաջավոր դիրքԵրևան: Իրենց հետազոտություններով նրանք զգալի ներդրում են ունեցել այդ` համեմատաբար երիտասարդ գիտության շատ բաժիններում: Եվ այդ գործում մեծ են Վ. Համբարձումյանի ծառայությունները:

Իր աշխատություններով նա հարստացրել է գիտությունը նոր՝ կարևորագույն նվաճումներով և օժանդակել սովետական գիտությանը՝ գրավելու աշխարհում առաջին տեղը ժամանակակից աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության մի շարք բաժիններում:

Անհրաժեշտ է հիշատակել նաև, որ Վ. Համբարձումյանի մի շարք արժեքավոր աշխատանքներ նվիրված են աստղաֆիզիկային առնչակից գիտությունների՝ տեսական ֆիզիկայի և բարձրագույն մաթեմատիկայի հարցերին և լուրջ ավանդ են գիտության այդ ճյուղերի զարգացման գործում:

Շատ բեղմնավոր է եղել Վ. Համբարձումյանի աշխատանքը նաև աստղաֆիզիկոսների երիտասարդ կադրեր պատրաստելու գործում: 1931թ. նա կարդում է մի շարք ընդհանուր և հատուկ կուրսեր Լենինգրադի պետական համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում: Նույն թվականին Վ. Համբարձումյանը Սովետական Միության մեջ առաջին անգամ համալսարանական դասընթացի մեջ ներմուծում է տեսական աստղաֆիզիկայի դասավանդումը՝ իր մշակած դասընթացով: Շուտով նա դառնում է համալսարանի աստղաֆիզիկայի ամբիոնի վարիչը: Երևան տեղափոխվելուց հետո 1944 թ. նա Երևանի պետական համալսարանում վարում է աստղաֆիզիկայի ամբիոնը: Լենինգրադի և Երևանի համալսարաններում աշխատելու տարիներին Վ. Համբարձումյանը ղեկավարում է մեր երկրի տարբեր քաղաքներում համալսարանն ավարտած տասնյակ ասպիրանտների աշխատանքը: Վ. Համբարձումյանը դաստիարակել է բարձր որակավորում ունեցող երիտասարդ աստղաֆիզիկոսների մի մեծ խումբ: Նրա անմիջական աշակերտների մեջ կան գիտության մոտ երեսուն թեկնածուներ և դոկտորներ, որոնք աշխատում են Սովետական Միության գրեթե բոլոր խոշոր աստղադիտարաններում ու մի շարք համալսարաններում: Նրանցից շատերն արդեն դարձել են նշանավոր գիտնականնԵրևան:

Վ. Համբարձումյանը Պուլկովյան հեղինակների կազմած «Տեսական աստղաֆիզիկայի»՝ ռուսերեն լեզվով առաջին դասագրքի հեղինակն է, դասագիրք, որով դաստիարակվել են շատ երիտասարդ աստղագետնԵրևան: «Աստղաֆիզիկայի և աստղաբաշխության դասընթաց» երկհատորյակում մի շարք կարևոր բաժիններ գրված են նրա կողմից: 1952թ. Վ. Համբարձումյանի խմբագրությամբ լույս տեսավ նրա, Է. Ռ. Մուստելի, Վ. Վ. Սոբոլևի և Ա. Բ. Սևերնու համատեղ ստեղծած «Տեսական աստղաֆիզիկայի» նոր դասագիրքը, որը հետագա տարիներին թարգմանվեց անգլերեն, գերմաներեն և չինարեն լեզուներով:

Վ. Համբարձումյանի գիտական և մանկավարժական գործունեությունը իր բոլոր փուլերում անխզելիորեն կապված է եղել գիտական-կազմակերպչական և հասարակական աշխատանքի հետ: Իր գիտական գործունեության առաջին տարիներին նա Պուլկովյան աստղադիտարանի գիտական քարտուղարն էր: Այնուհետև Լենինգրադի համալսարանում նա աստղադիտարանի տնօրեն ու գիտական մասի պրոռեկտոր էր: 1944-46թթ. ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայում նա ղեկավարում էր Աստղաֆիզիկական հանձնաժողովը, իսկ 1952թ.՝ կոսմոգոնիայի հանձնաժողովը: 1945-47թթ. Վ. Համբարձումյանը Հայկական ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի վիցե-նախագահն էր, իսկ 1947թ` նույն Ակադեմիայի նախագահը: Վ. Համբարձումյանի ղեկավարությամբ Ակադեմիան հասել է մեծ հաջողությունների, հատկապես ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների բնագավառում: Բուռն զարգացում են ապրում օգտակար հանածոների ուսումնասիրության և օգտագործման, էներգետիկայի ու արդյունաբերության, հայ ժողովրդի պատմական անցյալի ու հոգևոր կուլտուրայի ուսումնասիրության հետ կապված ուղղությունները: Լուրջ ուշադրություն է դարձվում ֆիզիկայի, քիմիայի, էլեկտրատեխնիկայի ու ռադիոտեխնիկայի բնագավառում կատարվող գիտահետազոտական աշխատանքներին: Ակադեմիան զգալի օգնություն է ցույց տալիս Հայաստանի արդյունաբերության` գործիքաշինական, ռադիոտեխնիկական, քիմիական և այլ ուղղությունների զարգացմանը:

Որպես Ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն՝ Վ. Համբարձումյանն անձամբ ղեկավարում է աստղադիտարանի՝ բացառապես իր աշակերտներից կազմված գիտական կոլեկտիվի աշխատանքը: Ամբողջ կոլեկտիվի համառ աշխատանքի շնորհիվ երիտասարդ աստղադիտարանն իր գոյության կարճ ժամանակամիջոցում արժանի տեղ է գրավել սովետական առաջավոր աստղադիտարանների շարքում:

Վ. Համբարձումյանն զգալի աշխատանք է կատարել նաև որպես Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի «Զեկույցներ»-ի և “Բյուրականի աստղադիտարանի հաղորդումներ”-ի պատասխանատու խմբագիր, ՍՍՌՄ ԳԱ «Աստղագիտական հանդես»-ի խմբագրական կոլեգիայի անդամ: Երկար տարիներ նա ղեկավարում էր Հայկական ՍՍՌ ԳԱ Խմբագրական-հրատարակչական խորհուրդը: 1948-1955թթ. Վ. Համբարձումյանը Միջազգային աստղագիտական միության (ՄԱՄ) փոխնախագահն էր:

Չնայած վարչական խիստ ծանրաբեռնվածությանը` նա երբեք չի դադարեցրել լարված գիտական աշխատանքը: Վ. Համբարձումյանի ելույթները, գիտական հաղորդումները և զեկուցումները միջազգային աստղագիտական համագումարներում և խորհրդակցություններում, արտասահմանյան (ԱՄՆ, Անգլիա, Գերմանիա, Ավստրիա, Բելգիա և այլն) տարբեր համալսարաններում և աստղադիտարաններում միշտ օժանդակել են հայրենական առաջավոր գիտության հեղինակության բարձրացմանը: Հատկապես պետք է նշել նրա զեկուցումները Միջազգային աստղագիտական համագումարներում՝ «Միջաստղային կլանող շերտի պատառաձև կառուցվածքի մասին» (Ցյուրիխ, 1948թ.) և «Ներածական զեկուցում աստղերի էվոլյուցիային նվիրված սիմպոզիումում» (Հռոմ, 1952թ.): Նշված զեկուցումները, արտասահմանյան երկրների մամուլի վկայությամբ, ամենանշանակալից երևույթներն էին այդ համագումարներում և գտնվում էին նրանց մասնակիցների՝ ամբողջ աշխարհի խոշորագույն աստղաֆիզիկոսների ուշադրության կենտրոնում:

Վ. Համբարձումյանը միշտ ակտիվ մասնակցություն է ունենում մեր երկրի հասարակական կյանքին: Որպես Գիտական և քաղաքական գիտելիքների տարածման Հայկական ընկերության նախագահ՝ նա ղեկավարում է ժողովրդի մեջ գիտության և տեխնիկայի նորագույն նվաճումների մասսայականացման և տարածման գործը: Նրա բազմաթիվ զեկուցումները և գիտահանրամատչելի հոդվածները ծառայում են այդ կարևոր գործին:

Վ. Համբարձումյանը խաղաղության անխոնջ մարտիկ է: Մի շարք տարիներ նա ղեկավարել է Խաղաղության պաշտպանության Հայկական կոմիտեն: Վ. Համբարձումյանը խաղաղության կողմնակիցների համամիութենական և համաշխարհային մի շարք կոնգրեսների մասնակից է:

1950թ. սկսած, նա երեք անգամ ընտրվել է երկրի իշխանության բարձրագույն օրգանի՝ ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի դեպուտատ: Վ. Համբարձումյանը երկար տարիներ Հայաստանի Կոմունիստական պարտիայի Կենտկոմի անդամ էր:

Վ. Համբարձումյանի գործունեությունը ստացել է բարձր գնահատական: Գիտության զարգացման գործում աչքի ընկնող ծառայությունների համար նա պարգևատրվել է Լենինի և Աշխատանքային Կարմիր Դրոշի երկու շքանշաններուվ, իսկ 1953թ. ընտրվել է ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ: Վ. Համբարձումյանն ընտրվել է Գերմանական, Ավստրիական Գիտությունների ակադեմիաների թղթակից-անդամ, Լյեժի (Բելգիա)Թագավորական գիտական ընկերության թղթակից անդամ, Արվեստների ու գիտությունների Ամերիկյան աստղագիտական ընկերության և Անգլիական թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամ:

Վ. Համբարձումյանի աշխատությունների մի մեծ խումբ նվիրված է գազային միգամածությունների ֆիզիկայի հարցերին: Այդ միգամածությունները լուսարձակում են` կլանելով իրենց լուսավորող ջերմ աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը և այն արձակելով սպեկտրի տեսանելի ալիքներում: Վ. Համբարձումյանը առաջինը տվեց աստղերի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման վերամշակման (ֆլուորեսցենցիա) ժամանակ գազային միգամածություններում տեղի ունեցող պրոցեսների ճիշտ մաթեմատիկական մեկնաբանությունը: Նա մշակեց գազային միգամածություններում ճառագայթային էներգիայի տեղափոխման ուսումնասիրության, այսպես կոչված, դաշտերի բաժանման մեթոդը, որը թույլ տվեց ստեղծել մոլորակաձև միգամածությունների ճառագայթային հավասարակշռության տեսությունը: Այդ տեսության հիմքում ընկած գաղափարների վրա բարձրանում է գազային միգամածությունների ժամանակակից տեսությունը:

Վ. Համբարձումյանը բացահայտեց գազային միգամածություններում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման հսկայական դերը և ցույց տվեց, որ անշարժ գազային թաղանթներում կարևոր է լուսային ճնշումը՝ սպեկտրալ գծում: Այդ արդյունքների հիման վրա նա ապացուցեց, որ մոլորակաձև միգամածությունները չեն կարող գտնվել մեխանիկական հավասարակշռության վիճակում և ներկայումս լայնանում են: Այդ փաստը վկայում է այն մասին, որ մոլորակաձև միգամածությունները առաջացել են աստղերից՝ միգամածությունների միջուկներից նյութի դուրս նետման հետևանքով: Վ. Համբարձումյանը առաջինը մշակեց միջուկի ձգողական դաշտում լույսի ընտրողական ճնշման առկայության պայմաններում մոլորակաձև միգամածությունների լայնացման տեսությունը:

Մոլորակաձև միգամածությունների սպեկտրներում խիստ աչքի են ընկնում սեբուլիումի շատ ինտենսիվ գծերը, որոնք չեն դիտվում լույսի երկրային աղբյուրների սպեկտրներում: Երկար ժամանակ այդ գծերի ներկայությունը գազային միգամածությունների սպեկտրներում առեղծված էր գիտնականների համար: 1927թ. ամերիկացի գիտնական Բոուենը բացատրեց այդ գծերի բնույթը: Նա ցույց տվեց, որ Երկրագնդի համար անսովոր ֆիզիկական պայմանների շնորհիվ գազային միգամածություններում տեղի է ունենում երկու անգամ իոնացված թթվածնի ատոմների կուտակում, այսպես կոչված, մետաստաբիլ վիճակներում (այդ բանը հնարավոր չէ սովորական, երկրային պայմաններում), որոնցից ատոմների` դեպի նորմալ վիճակները կատարվող անցումների ժամանակ ճառագայթվում են նեբուլիումի «արգելված» գծերը: Սակայն դեռևս բացակայում էր միգամածությունների սպեկտրներում «արգելված» գծերի առաջացման ընդհանուր քանակական տեսությունը: «Արգելված» գծերի ինտենսիվությունների` նորվեգացի գիտնական Ռոսելանդի կողմից առաջարկված առաջին տեսությունը վերաբերում էր մասնավոր դեպքի և կիրառելի չէր գազային միգամածությունների կողմից «արգելված» գծերի ճառագայթման ամենակարևոր դեպքերի համար: Վ. Համբարձումյանը մշակեց գազային միգամածություններում մետաստաբիլ վիճակների գրգռման և «արգելված» գծերի ճառագայթման ընդհանուր տեսությունը, որը լայն աստղաֆիզիկական կիրառություններ գտավ: Մասնավորապես նրա հիման վրա Վ. Համբարձումյանը կանխագուշակեց Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղերի սպեկտրներում հելիումի «արգելված» գծի գոյությունը, որը հետագայում իրոք հայտնաբերվեց:

Մոլորակաձև միգամածությունների էլեկտրոնային ջերմաստիճանների որոշման համար Վ. Համբարձումյանը մշակեց մի նոր մեթոդ՝ երկու անգամ իոնացված թթվածնի «արգելված» N1+N2 (նեբուլիումի գծերը) և 4363A գծերի ինտենսիվությունների հարաբերության միջոցով:

Մի այլ աշխատանքում նա մոլորակաձև միգամածությունների միջուկների ջերմաստիճանների որոշման՝ հոլանդացի գիտնական Զանստրայի մշակած մեթոդը առաջին անգամ կիրառեց Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղերի ջերմաստիճանների որոշման նպատակով:

Այնուհետև Վ. Համբարձումյանը տվեց փոքր շառավիղ ունեցող գազային թաղանթներում ատոմների իոնացման և գրգռման տեսություն և այդ թաղանթներում ճառագայթային հավասարակշռության տեսության հիմունքները: Նման թաղանթներ առաջանում են մասնավորապես Նոր և Գերնոր աստղերի բռնկումների ժամանակ, ինչպես նաև որոշ անկայուն աստղերից (Վոլֆ-Ռայե տիպի աստղեր, սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող աստղեր) նյութի անընդհատ արտահոսքի հետևանքով: Ն. Ա. Կոզիրևի հետ կատարած համատեղ աշխատանքում առաջարկված են այդ թաղանթների զանգվածների որոշման հետաքրքիր մեթոդնԵրևան: Այդ մեթոդներով կատարած հաշվումները ցույց են տվել, օրինակ, որ յուրաքանչյուր բռնկման ժամանակ Նոր աստղը դուրս է նետում Արեգակի զանգվածի հարյուր հազաերորդական մասի կարգի մի զանգված, իսկ Գերնոր աստղը՝ Արեգակի զանգվածի չափ զանգված: Նման գնահատականները շատ կարևոր են աստղերի զարգացման արագության որոշման տեսակետից:

Վ. Համբարձումյանին է պատկանում նաև լուսավոր գազային միգամածությունների զանգվածների որոշման միակ, լայնորեն կիրառվող մեթոդը: Արժե հիշատակել նաև միգամածությունների մոնոխրոմատիկ պատկերների մակերևութային պայծառությունների որոշման միակ, լայնորեն կիրառվող մեթոդը:

Գազային միգամածությունների ֆիզիկայի գծով Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները կյանքի կոչեցին սովետական և օտարերկրյա գիտնականների բազմաթիվ հետազոտություններ, որոնց մեջ նրա ստացած արդյունքները կիրառվեցին կոնկրետ դեպքերի նկատմամբ, ընդհանրացվեցին, իսկ որոշ դեպքերում էլ ճշտվեցին: Այդ հետազոտությունների մեջ հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վ. Համբարձումյանի աշակերտ, լենինգրադցի աստղաֆիզիկոս, ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Վ. Վ. Սոբոլևի աշխատանքները, որտեղ լայնացող թաղանթներին վերաբերող արդյունքներն ընդհանրացված են արագության գրադիենտով լայնացող մոլորակաձև միգամածությունների և աստղերի գազային թաղանթների համար:

Աստղային դինամիկայի հարցերը Վ. Համաբարձումյանի գիտական գործունեության բոլոր շրջաններում գտնվել են նրա ուշադրության կենտրոնում: Այդ բնագավառում նրա մշակած սրամիտ մեթոդները ընկած են հետագա կոսմոգոնիկ հետազոտությունների հիմքոմ:

Վ. Համբարձումյանի՝ աստղային դինամիկայի գծով կատարված աշխատանքների հիմքում դրված գաղափարների էությունը հանգում է հետևյալին: Աստղային սիստեմի ներսում, իր շարժման ժամանակ, յուրաքանչյուր աստղ ենթարկվում է երկու տեսակի ուժերի ազդեցության՝ սիստեմի մնացած աստղերի ընդհանրության համատեղ ձգողական ուժի (կանոնավոր ուժ, ըստ Վ. Համբարձումյանի) և աստղերի մոտիկ անցումների հետեանքով առաջ եկող խանգարումների ուժի (անկանոն ուժ` ըստ Վ. Համբարձումյանի):

Այն ժամանակամիջոցը, որի ընթացքում տվյալ սիստեմում անկանոն ուժերի ազդեցությունը հավասարվում է կանոնավոր ուժերի ազդեցությանը, այդ սիստեմի ռելակսացիայի ժամանակն է /ըստ Համբարձումյանի/: Գալակտիկայի համար ռելակսացիայի ժամանակը համաձայն Վ. Համբարձումյանի հաշվումների, մոտ 1016 տարի է, այսինքն` Գալակտիկայում աստղերի մոտեցումները խիստ հազվադեպ են: Այդ պատճառով էլ աստղային դինամիկայի շատ խնդիրներում կարելի է արհամարհել անկանոն ուժերի ազդեցությունը Գալակտիկայում և այն դիտել որպես մի սիստեմ, որտեղ աստղերը շարժվում են կանոնավոր ուժերի ազդեցության տակ` որպես ազատ նյութական կետԵրևան: Սակայն, ընդհանուր դեպքում, իրական աստղային սիստեմներում միշտ չէ որ կարելի է արհամարհել անկանոն ուժերի ազդեցությունը: Նրանցից մի մասի մոտ /բազմապատիկ աստղեր, աստղակույտեր/ անկանոն ուժերը կարող են էական դեր խաղալ: Մյուս կողմից, իրական աստղային սիստեմներում աստղերի փոխազդեցությունը որոշվում է Նյուտոնի օրենքով: Իրական աստղային սիստեմների հիշյալ առանձնահատկությունների շնորհիվ գազերի կինետիկ տեսության արդյունքները և վիճակագրական ֆիզիկայի սովորական շատ մեթոդներ նրանց նկատմամբ անմիջականորեն կիրառելի չեն: Որպեսզի նման կիրառությունը լինի հիմնավորված, անհրաժեշտ է հիշյալ արդյունքները և մեթոդները որոշ չափով ձևափոխել՝ իրական աստղային սիստեմների և ֆիզիկայում քննարկվող վիճակագրական բազմությունների միջև եղած տարբերությունների (նյուտոնյան ձգողականության առկայություն, վիճակագրական հավասարակշռության բացակայություն) հաշվառման իմաստով:

Վ. Համբարձումյանը առաջինը մշակեց աստղային սիստեմների այդպիսի ֆիզիկական վիճակագրության, այսպես կոչված, աստղային սիստեմների վիճակագրական մեխանիկայի հիմունքները:

Կրկնակի աստղերի և աստղակույտերի նկատմամբ իր յուրօրինակ մեթոդների կիրառմամբ Վ. Համբարձումյանն ստացավ մի շարք հետաքրքիր արդյունքներ, որոնցից հատկապես կարևոր են այդ սիստեմների գոյության տևողության գնահատականները:

Աստղակույտի ներսում աստղերի շարժումների ժամանակ նրանք հաճախ իրար մոտենում կամ իրարից հեռանում են: Այդ դեպքում կատարվում է աստղերի կինետիկ էներգիաների փոխանակություն, որի հետևանքով էներգիայի սկզբնական բաշխումը աստղերի միջև փոխվում է: Այլ կերպ ասած, տեղի է ունենում աստղակույտի աստղերի շարժման արագությունների վերաբաշխում: Արագությունների վերաբաշխման ժամանակ աստղակույտի որոշ աստղեր ձեռք են բերում խմբից հեռանալու համար անհրաժեշտ արագություն և հեռանում են աստղակույտից: Այդ պրոցեսը հանգեցնում է աստղակույտի աստիճանական քայքայմանը: Առաջին հերթին աստղակույտից դուրս են նետվում փոքր զանգված ունեցող աստղերը՝ թզուկները: Հաշվումները ցույց են տալիս, որ աստղակույտերում դիտվող աստղերի տարածական խտությունների դեպքում նրանց կիսաքայքայման համար պահանջվող ժամանակամիջոցը չի անցնում 10¹°տարուց: Գալակտիկական շատ աստղակույտեր, ինչպես վկայում են դիտողական տվյալները (նրանց մեջ թզուկ-աստղերի առկայությունը, աստղերի քանակը և այլն), դեռևս չեն մոտեցել կիսաքայքայման վիճակին: Այդ փաստը Վ. Համբարձումյանին բերեց այն եզրակացության, որ մեր աստղային սիստեմի՝ Գալակտիկայի ժամանակակից վիճակի տևողությունը (հասակը) չի անցնում 10¹°տարուց, որը համապատասխանում է Գալակտիկայի զարգացման, այսպես կոչված, «ժամանակի կարճ ցուցակին»:

Մյուս կողմից, միայնակ աստղը կրկնակի աստղի մոտով անցնելիս առաջ է բերում վերջինիս ուղեծիրի էլեմենտների փոփոխություն: Մոտ անցումների պատահական բնույթը ժամանակի ընթաքում բերում է կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմնտների հավասարակշիռ բաշխման: Վ. Համբարձումյանի հաշվումների համաձայն, այդպիսի հավսարակշիռ բաշխման հաստատման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը 10¹° տարվա կարգի է: Քանի որ դիտողական տվյալները վկայում են, որ Գալակտիկայում կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմենտների այդպիսի հավասարակշիռ բաշխում դեռևս չի հաստատվել, ապա կրկնակի ասղտերին վերաբերող այդ հաշվումները նորից բերում են «ժամանակի կարճ ցուցակին»:

Վերջապես, աստղերի մերձեցումների ժամանակ տեղի են ունենում զույգերի քայքայման և կազմավորման պրոցեսնԵրևան: Ժամանակի ընթացքում այդ հակադարձ պրոցեսների միջև պետք է հաստատվի այնպիսի հավասարակշիռ վիճակ (դիսոցիատիվ հավասարակշռություն), երբ միավոր ժամանակամիջոցում քայքայվող զույգերի միջին թիվը հավասար է առաջացող զույգերի միջին թվին: Լայն զույգերի դեպքում դիսոցիատիվ հավասարակշռության հաստատման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը շուրջ 10¹° տարի է: Վ. Համբարձումյանը հաշվել է դիսոցիատիվ հավասարակշռության ժամանակ լայն զույգերի տոկոսը միայնակ աստղերի նկատմամբ: Պարզվել է, որ հաշվումներից ստացած տոկոսը ըստ կարգի տասնյակ միլիոն անգամ փոքր է դիտվող տոկոսից:

Այդ նշանակում է, որ լայն զույգերի առաջացման և քայքայման պրոցեսների միջև դեռևս չի հաստատվել դիսոցիատիվ հավասարակշռության վիճակ: Հետևաբար, ճիշտ է «ժամանակի կարճ ցուցնակի» վերաբերյալ վերևում ստացված եզրակացությունը: Ի դեպ նշենք, որ դիսոցիատիվ հավասարակշռության բացակայությունը լուրջ փաստարկ է կրկնակի աստղերի կոմպոնենտների համատեղ ձևավորման պատկերացման օգտին:

Վ. Համբարձումյանի աշխատանքները հերքեցին անգլիական գիտնական Ջինսի՝ գիտության մեջ երկար ժամանակ իշխող այն կարծիքը, որի համաձայն Գալակտիկայի հասակը որոշվում է նրա զարգացման «ժամանակի երկար ցուցնակով»՝ 10¹³ տարի: Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ Ջինսի այդ եզրակացությունը ստացված է կրկնակի աստղերի ուղեծիրների էլեմենտների վերաբերյալ դիտողական տվյալների տեսական սխալ մեկնաբանության հետևանքով:

Վ. Համբարձումյանի եզրակացությունները շուտով գիտնականների ընդհանուր ճանաչումն ստացան ամբողջ աշխարհում:

Աստղային դինամիկայի կարևոր հարցերից է Գալակտիկայում աստղերի շարժման արագությունների բաշխման որոշումը: Վ. Համբարձումյանը մշակեց շատ նուրբ և ընդհանուր մի տեսություն՝ աստղերի տեսագծային արագությունների բաշխման ֆունկցիայի որոշման համար: Այդ տեսության կիրառման համար անհրաժեշտ է գիտենալ ամբողջ երկինքը կամ գալակտիկ գոտին բավականին հավասարաչափ ծածկող աստղերի որևէ խմբի տեսագծային արագությունները: Իր տեսությունը նա այնուհետև օգտագործեց B և F սպեկտրալ դասերի աստղերի տարածական արագությունների բաշխման որոշման համար:

Վ. Համբարձումյանին է պատկանում նաև բաց աստղակույտերի պոտենցիալ էներգիաների որոշման մեթոդը: Կարճ պարբերական ցեֆեիդներին նվիրված աշխատանքում ցույց է տրված, որ այդ աստղերի տոկոսային քանակը սֆերիկ տարածական բաշխում ունեցող տարբեր տիպերի բոլոր աստղերի մեջ զգալի է: Քանի, որ իրենց զարգացման ժամանակ սֆերիկ տարածական բաշխում ունեցող աստղերը չեն կարող վերածվել ոչ սֆերիկ բաշխում ունեցող աստղերի, ապա այդ փաստի հիման վրա ստացված է կարճ պարբերական ցեֆեիդների հասակի մոտավոր գնահատականը, որը լավ համաձայնության մեջ է Գալակտիկայի զարգացման «ժամանակի կարճ ցուցակի» հետ:

Ամենաբարդ ֆիզիկական պրոբլեմների ամենապարզ լուծումներ գտնելու զարմանալի շնորհքը Վ. Համբարձումյանի մոտ առանձնապես ցայտուն կերպով դրսևորվեց նրա կողմից պղտոր միջավայրերում լույսի ցրման նոր տեսության ստեղծման ժամանակ:

Լույսի բազմապատիկ ցրման հարցերով զբաղվել են շատ գիտնականնԵրևան: Լույսի ցրման խնդրի լուծման համար Վ. Համբարձումյանը առաջինը սահմանեց ներկայումս լույսի բազմապատիկ ցրման խնդիրներում լայնորեն կիրառվող ինվարիանտության սկզբունքը: Գիֆուզ անդրադարձման խնդրի նկատմամբ կիրառելիս այդ սկզբունքը սահմանվում է հետևյալ կերպ. հարթ-զուգահեռ շերտերից կազմված և անվերջ մեծ օպտիկական հաստություն ունեցող միջավայրի դիֆուզ-անդրադարձան ընդունակությունը չպետք է փոխվի, եթե նրան արտաքին սահմանի կողմից ավելացվի հիշյալ միջավայրի օպտիկական հատկություններ և վերջավոր օպտիկական հաստություն ունեցող հարթ շերտ:

Այս բացառիկ պարզ սկզբունքի կիրառությամբ Վ. Համբարձումյանը պղտոր միջավայրում լույսի ցրման խնդիրը բերեց շատ պարզ տեսքի ֆունկցիոնալ հավասարումների մի սիստեմի և ստացավ նրա միանգամայն ճշգրիտ լուծումը:

Ինվարիանտության սկզբունքը հանդիսացավ արտակարգ հզոր միջոց` մոլորակների, աստղերի և Արեգակի մթնոլորտների վիճակի ու հատկությունների հետ կապված բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար: Այդ խնդիրների մի զգալի մասի լուծումն իրականացվել է Վ. Համբարձումյանի կողմից: Այդ սերիայի նրա աշխատանքները նվիրված են լույսի դիֆուզ ցրման ու անդրադարձման խնդրին՝ վերջավոր ոչ իզոտրոպ միջավայրում, երբ նրա ներսում ճառագայթման աղբյուրների բաշխում հավասարաչափ է և այլն:

Ինվարիանտության սկզբունքը կարևոր գործնական կիրառություններ գտավ նաև ֆիզիկայում և երկրաֆիզիկայում: Այդ սկզբունքը դարձավ ելակետ՝ լույսի բազմապատիկ ցրման վերաբերյալ մի ամբողջ շարք հետազոտությունների համար ինչպես Սովետական Միության մեջ, այնպես էլ արտասահմանում: Հետաքրքիր կիրառություններ գտավ ինվարիանտության սկզբունքը Վ. Համբարձումյանի կողմից մշակված ֆլյուկտուացիաների տեսության մեջ:

Աստղային մթնոլորտների տեսության այլ հարցերին նվիրված Վ. Համբարձումյանի աշխատանքներից հիշատակության է արժանի աստղերի հաշվառման խնդրին վերաբերող հետազոտությունը: Այդ խմբին է հարում նաև ճառագայթային հավասարակշռության ինտեգրալ հավասարման նրա ուսումնասիրությունը, որտեղ բացահայտված են հիշյալ ինտեգրալ հավասարման մի քանի հետաքրքիր առանձնահատկություններ, որոնք առհասարակ չեն հանդիպում մաթեմատիկական ֆիզիկայում և, բացի գիտական նշանակությունից, ունեն գործնական նշանակություն՝ նման հավասարումների լուծման տեսակետից:

Միջաստղային տարածության մեջ լույսի կլանման երևույթի հայտնաբերումից հետո եկավ կլանող նյութի հատկությունների ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը: Կլանման հնարավոր գործոնների քննարկումը ցույց տվեց, որ միջաստղային գազի գոյությամբ չի կարող բացատրվել աստղերի լույսի դիտվող ընդհանուր կլանումը նրանց անընդհատ սպեկտրներում: Որպես այդ կլանման հիմնական պատճառ` առաջ քաշվեց միջաստղային փոշու միջավայրը:

Վ. Համբարձումյանի և նրա աշակերտ Շ. Գ. Գորդելաձեի համատեղ կատարած, ներկայումս դասական դարձած աշխատանքը նվիրված էր լուսավոր փոշային միգամածությունների և նրանց լուսավորող աստղերի միջև եղած կապի հարցին: Պարզ և սրամիտ մեթոդով այդ աշխատանքում ցույց էր տրված, որ հիշյալ կապը, մեծ մասամբ, պատահական է, այսինքն՝ լուսավորվում են միայն այն միգամածությունները, որոնց մոտակայքում պատահական հանդիպման հետևանքով գտնվում են բարձր լուսատվության աստղԵրևան: Դրանով իսկ ապացուցված էր, որ լուսավոր և մութ փոշային միգամածությունները խիստ միատեսակ ֆիզիկական բնույթի գոյացումներ են: Հաշվումները ցույց տվեցին, սակայն, որ մութ միգամածությունների քանակը մի քանի հազար անգամ մեծ է լուսավորների քանակից: Մութ միգամածությունների այդպիսի մեծ առատության փաստից արվեց այն եզրակացությունը, որ միջաստղային տարածության մեջ լույսի կլանումը առաջ է բերվում ոչ թե անընդհատ փոշային միջավայրի, այլ առանձին ոչ մեծ չափերի մութ միգամածությունների` կլանող ամպերի կողմից:
Գալակտիկայում կլանող նյութի պատառաձև-դիսկրետ կառուցվածքի վերաբերյալ այդ եզրակացությունն իր հաստատումը գտավ Վ. Համբարձումյանի հետագա աշխատանքներում և ամբողջ աշխարհում լայն ճանաչում ստացավ:

Վ. Համբարձումյանի` միջաստղային վիճակագրական կլանող շերտի կառուցվածքին նվիրված աշխատանքները նոր ուղղություն ստեղծեցին գիտության այդ բնագավառում: Կլանող ամպերի ընդհանրության վիճակագրական ուսումնասիրության շատ արդյունավետ միջոց հանդիսացավ Վ. Հմաբարձումյանի կողմից մշակված ֆլյուկտուացիաների տեսությունը: Բանն այն է, որ եթե մեծ չափեր և կլանման մեծ ունակություն (մեծ օպտիկական հաստություն) ունեցող ամպերը կարող են անմիջականորեն դիտվել մութ միգամածությունների ձևով և ուսումնասիրվել իրենց առաջ բերած կլանման էֆեկտի օգնությամբ, ապա ամպերի ճնշող մեծամասնության դիտումն ու անմիջական ուսումնասիրությունը անհնարին է՝ նրանց փոքր չափերի և առաջ բերած աննշան կլանման պատճառով: Հենց այդ ամպերի ուսումնասիրությամբ է զբաղվում ֆլյուկտուացիաների տեսությունը: Գալակտիկայի հարթության շուրջը կենտրոնացված ամպերը լույսի կլանման հետևանքով առաջ են բերում Ծիր Կաթնի դիտվող պայծառության, ինչպես նաև աստղերի և արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման մեջ որոշակի շեղումներ՝ հավասարաչափ բաշխման համեմատ: Այդ շեղումների բնույթը և մեծությունը ամբողջովին որոշվում են կլանող ամպերի հատկություններով: Այդ շեղումներն ուսումնասիրող ֆլյուկտուացիաների տեսությունը հնարավորություն տվեց Վ. Համբարձումյանին և նրա աշակերտներին որոշել միջաստղային կլանող ամպերի մի շարք կարևոր հատկանիշներ (միջին կլանման ունակությունը, միջին չափերը և այլն): Հետագա տարիներին ֆլյուկտուացիաների տեսությունը Վ. Համբարձումյանի կողմից զգալիորեն զարգացվեց աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների բաշխման մեջ լույսի ազդեցության հաշվառման իմաստով:

Ծիր Կաթնի պայծառության, աստղերի ու արտագալակտիկ միգամածությունների տեսանելի բաշխման՝ միջաստղային կլանող շերտի պատառաձև կառուցվածքով պայմանավորված, ֆլյուկտուացիաների տեսությունը ստեղծվել և մշակվել է Սովետական Միության մեջ Վ. Համբարձումյանի ու նրա աշակերտների կողմից: Այդ տեսությանն են նվիրված սովետական և օտարերկրյա հեղինակների բազմաթիվ հետազոտություննԵրևան:

Անհրաժեշտ է նշել, որ ֆլյուկտուացիաների տեսության մշակման ժամանակ Վ. Համբարձումյանի կողմից տրվել է Պուասսոնի բաշխման օրենքի երկչափ ընդհանրացումը այն դեպքում, երբ պատահական մեծություններն իրարից լրիվ անկախ չեն:

Իր գիտական գործունեության բոլոր փուլերում Վ. Համբարձումյանը մեծ ուշադրություն է նվիրել աստղերի ու աստղային սիստեմների առաջացման և զարգացման հարցերին: Անկայուն աստղերի ֆիզիկային և աստղային սիստեմների վիճակագրական մեխանիկային նվիրված իր աշխատանքներում Վ. Համբարձումյանը գտավ աստղերի ու աստղային սիստեմների վիճակներում տեղի ունեցող փոփոխությունների առաջին նշանները: Այդ բնագավառում հետագա հաջողությունների գրավականն էր նրա հետազոտություններում հատուկ յուրօրինակ մոտեցումը կոսմոգոնիայի հարցերին: Աստղերի ու աստղային սիստեմների վերաբերյալ հարուստ դիտողական նյութի վերլուծություն և ընդհանրացում և այդ հիմքի վրա երկնային մարմինների զարգացման օրինաչափությունների բացահայտւոմ. ահա այն սկզբունքը, որն ընկած է Վ. Համբարձումյանի կոսմոգոնիկ հետազոտությունների հիմքում:

Վ. Համբարձումյանի հետազոտությունները 1947թ. հանգեցրին Գալակտիկայում և սպիրալաձև այլ գալակտիկաներում նոր տիպի աստղային սիստեմների գոյության հայտնագործմանը, սիստեմներ, որոնց Վ. Համբարձումյանի կողմից տրվեց աստղասփյուռներ անունը: Այդ հայտնագործման նշանակությունը հսկայական է աստղաֆիզիկայի և կոսմոգոնիայի համար այն կարևորագույն եզրակացությունների տեսակետից, որոնք ստացվեցին Վ. Համբարձումյանի կողմից՝ աստղասփյուռների գոյության փաստից: Աստղասփյուռները ընդհանուր ֆիզիկական հատկանիշներ ունեցող աստղերի տարածության սահմանափակ ծավալներ զբաղեցնող սիստեմներ են: Ի տարբերություն աստղակույտերի, աստղերի միջին խտությունը աստղասփյուռներում շատ փոքր է` շրջակա դաշտերի աստղերի միջին խտության համեմատ: Սակայն աստղասփուռները խիստ աչքի են ընկնում իրենց մեջ որոշակի ֆիզիկական տիպերի աստեղերի մեծ խտությամբ: Գալակտիկայում ներկայումս հայտմնի են երկու տիպի աստղասփյուռներ՝ Օ և B տիպի ջերմ հսկա աստղերի /Օ-աստղասփյուռներ` ըստ Վ. Համբարձումյանի/ և սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող թզուկ-աստղերի: Աստղասփյուռների վրա ներգործող ուժերի վերլուծությունը Վ. Համբարձումյանին հանգեցրեց այն եզրակացության, որ աստղասփյուռները աստղերի չափազանց անկայուն սիստեմներ են և տասնյակ միլիոնավոր տարիների ընթացքում պետք է անխուսափելիորեն քայքայվեն: Մինչդեռ, համաձայն «ժամանակի կարճ ցուցանակի», Գալակտիկայի հասակը 109-10¹° տարի է: Այդ նշանակում է, որ աստղասփյուռները շատ երիտասարդ գոյացումներ են: Մյուս կողմից, քննարկումը ցույց է տվել, որ աստղասփյուռները չէին կարող ձևավորվել որպես ֆիզիկական սիստեմներ` նախկինում գոյություն ունեցող միայանակ աստղերի պատահական հանդիպումնրեի ժամանակ: Հետևաբար աստղասփյուռների կազմում դիտվող աստղերը կապված են իրար հետ իրենց առաջացման պահից, այսինքն` իրենք ևս երիտասարդ են: Աստղասփյուռների կազմի մեջ մտնող շատ աստղերից (Վոլֆ-Ռայե տիպի, P Կարապի տիպի և սպեկտրներում պայծառ գծեր ունեցող) տեղի է ունենում նյութի անընդհատ, ըստ որում շատ ինտենսիվ արտահոսք: Այդ փաստը ցույց է տալիս, որ աստղասփյուռների կազմում դիտվող աստղերը, իրոք, գտնվում են ձևավորման պրոցեսում և դեռ չեն հասել հավասարակշռված վիճակի: Այդ պատկերացման օգտին է վկայում նաև անկայուն բազմաստղերի (Օրիոնի Տրապեցիայի տիպի և աստղաշղթաներ) առկայությունը աստղասփյուռներում, քանի որ նրանց հասակը, Վ. Համբարձումյանի հաշվումների համաձայն, չի անցնում մի քանի միլիոն տարուց: Այսպիսով՝ տարբեր բնույթի դիտողական տվյալները միահամուռ կերպով վկայում են այն մասին, աստղասփյուռների կազմում եղած աստղերը առաջացել են անմիջականորեն նախաաստղային նյութից, ոչ հեռու անցյալում: Այս բանը Վ. Համբարձումյանին հանգեցրեց սկզբունքային տեսակետից չափազանց կարևոր այն եզրակացությանը, որ մի քանի միլիարդ տարի առաջ Գալակտիկայում սկսված աստղառաջացման պրոցեսը շարունակվում է նաև նրա զարգացման ներկա փուլում: Գալակտիկայում աստղառաջացման պրոցեսի շարունակական բնույթի վերաբերյալ այս արդյունքը հիմնովին հերքում է մինչ այդ արտասահմանյան մի շարք գիտնականների աշխատանքներում տարածված իդեալիստական այն պնդումը, որի համաձայն Գալակտիկայում բոլոր աստղերն առաջացել են միաժամանակ:

Աստղասփյուռների հայտնագործումից հետո նրանք միանգամից գրավեցին գիտնականների ուշադրությունը ամբողջ աշխարհում: Սովետական և օտարերկրյա հեղինակների հետազոտություններում ստացվեցին մի շարք արդյունքներ, որոնք հաստատում են աստղասփյուռների ֆիզիկական բնույթի վերաբերյալ Վ. Համբարձումյանի տեսական եզրակացությունները, այդ թվում նրանց անկայունության մասին հիմնական եզրակացությունը: Այդ սիստեմների մասին շատ նոր և հետաքրքիր տվյալներ ստացվեցին Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի Բյուրականի աստղադիտարաում`Վ. Համբարձումյանի և նրա աշակերտների կողմից: Աստղասփուռների կազմի մեջ մտնող աստղերի բնույթին և ճառագայթմանը նվիրված աշխատանքների մեջ առանձնահատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում անընդհատ առաքման երևույթի վերաբերյալ հետազոտությունները: Այն պայմանավորված է աստղային էներգիայի աղբյուրների մասին այդ հետազոտություններում ստացված սկզբունքային տեսակետից նոր և կարևոր հետևություններով:

Վերջին տարիներին աշխարհի տարբեր աստղադիտարաններում մեծ ուշադրություն է նվիրվում անկայուն աստղերի ուսումնասիրությանը: Նրանց մեջ հատուկ ուշադրության են արժանի T Ցուլի տիպի և նրանց հարող աստղերը: Այս աստղերը մտնում են T- աստղասփյուռների կազմի մեջ: Պայծառության փոփոխության բնույթը այդ տիպի աստղերի մոտ ցույց է տալիս, որ նրանց մոտ տեղի են ունենում ձևավորման պրոցեսների հետ կապված վիճակի անկակոն փոփոխություննԵրևան:

Վ. Համբարձումյանը ցույց տվեց, որ T Ցուլի տիպի և նրանց հարող անկայուն աստղերի պայծառության անկանոն փոփոխությունները տեղի են ունենում ոչ թե նրանց ջերմաստիճանի կամ չափերի փոփոխության հետևանքով, այլ պայմանավորված են ժամանակ առ ժամանակ նրանց մակերևութային շերտերում ոչ ջերմային բնույթի ճառագայթման լրացուցիչ աղբյուրների առաջացմամբ: Ներկայումս գիտության մեջ իշխող պատկերացման համաձայն աստղերի (այդ թվում Արեգակի) էներգիայի աղբյուրները նրանց միջուկներում տասնյակ միլիոնավոր աստիճան ջերմության պայմաններում ընթացող ջերմամիջուկային ռեակցիաներ են, որոնք ուղեկցում են ջրածնի միջուկներից հելիումի միջուկների առաջացմամբ (ջրածնի յուրաքանչյուր չորս միջուկից՝ հելիումի մեկ միջուկ): Այդ ռեակցիաների ժամանակ ազատագրվում է հսկայական քանակությամբ էներգիա, որը ջերմային ճառագայթման ձևով աստիճանաբար դուրս է գալիս աստղերի արտաքին շերտերը: Т Ցուլի աստղերի մոտ, որոնք գտնվում են ձևավորման պրեցեսում, դիտվում են ներաստղային էներգիայի անմիջական, հաճախ շատ կարճատև, ազատագրման դեպքեր՝ նրանց արտաքին շերտերում: Այդ բանը չի կարող պայմանավորված լինել ջերմամիջուկային ռեակցիաներով և, հավանաբար, կապված է նախաստղային նյութի քայքայման հետ (անցում նյութի նախաստղային վիճակից նրա աստղային վիճակին): Այդ դեպքում ներաստղային էներգիայի ազատագրումը ուղեկցվում է նոր ատոմային միջուկների առաջացմամբ, որոնք երբեմն անկայուն են և ենթակա են հետագա քայքայման: Այդ մասին են վկայում քիմիական բաղադրության անոմալիաները և անկայուն միջուկների առատությունը մի շարք անկայուն աստղերի մթնոլորտներում:

Վերջին տարիներին անընդհատ առաքման ոչ ջերմային բնույթի վերաբերյալ Վ. Համբարձումյանի շատ կարևոր եզրակացության օգտին լուրջ դիտողական փաստարկներ ստացվեցին Բյուրականում և արտասահմանում (Մեքսիկա, ԱՄՆ, Գերմանիա) կատարված մի շարք հետազոտություններում:

Չնայած անընդհատ առաքման երևույթի հարցը դեռ հեռու է իր իր կատարյալ լուծումից, սակայն անկասկած է, որ T Ցուլի տիպի և մի շարք այլ անկայուն աստղերի արտաքին շերտերում ներաստղային էներգիայի անմիջական ազատագրման պրոցեսների ուսումնասիրությունը բացառիկ գիտական հետաքրքրություն է ներկայացնում աստղաֆիզիկայի և միջուկային ֆիզիկայի համար: Առաջանալով Երկրագնդի վրա առայժմ անհասանելի պայմաններում՝ այդ պրոցեսները նորություն են միջուկային ֆիզիկայի համար և կօգնեն ֆիզիկական նոր պրոբլեմների լուծմանը:

Վ. Համբարձումյանի մի շարք վիճակագրական աշխատանքներ նվիրված են Գալակտիկայի ձևի որոշման, նրա ներսում աստղերի և միջաստղային նյութի բաշխման և այլ հարցերի:

Գ. Ա. Շայնի հետ համատեղ կատարած աշխատանքում քննարկված է սպիտակ-թզուկ աստղերի քանակի հարցը: Այդ հետազոտության մեջ առաջին անգամ ցույց է տրված, որ սպիտակ թզուկների իրական քանակը Գալակտիկայում պետք է շատ մեծ լինի և միայն նրանց ցածր լուսատվությունն է պատճառը, որ դիտվում է սպիտակ-թզուկների մի աննշան մասը միայն:

Կարիճ համաստեղության մեջ գտնվող O- աստղասփյուռի համար որոշված է մակերևույթային պայծառությունը: Պարզվել է, որ այն մոտ 50 անգամ մեծ է Գալակտիկայի այն տիրույթի մակերևույթային պայծառությունից, որտեղ գտնվում է Արեգակը, եթե այդ տիրույթը դիտվեր որևէ արտաքին գալակտիկայից: Այդ փաստից արված է այն եզրակացությունը, որ ջերմ աստղերից կազմված աստղասփյուռները հանդիսանում են Գալակտիկայի ծայրամասերի կառուցվածքի ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը: Արտաքին գալակտիկաներից նույնպեսի հատկություններով օժտված են այն սպիրալաձև գալակտիկաները, որոնց մոտ սպիրալաձև թևերը ամենից լավ են զարգացած: Ուստի աստղասփյուռների առատությունը Գալակտիկայում վկայում է այն մասին, որ նա լավ զարգացած թևերով սպիրալաձև Գալակտիկա է:

Մի այլ աշխատանքում ցույց է տրված, որ արտաքին գալակտիկաներից դիտողի համար Արեգակի շրջակայքը կդիտվի Գալակտիկայի երևացող մասի եզրում: Գալակտիկայի կենտրոնից ավելի հեռու գտնվող մասերը չեն դիտվի ցածր մակերևույթային պայծառության պատճառով: Այս եզրակացությունը կարևոր է արտաքին գալակտիկաների ճիշտ չափերի որոշման տեսակետից:

Տարբեր պայծառության աստղերի հաշվումների հիման վրա ստացված է այն եզրակացությունը, որ Գալակտիկայում աստղերը, միջին իմաստով ավելի խիստ են կենտրոնացված սիստեմի սիմետրիայի հարթության շուրջը, քան միջաստղային նյութը:

Հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վ. Համբարձումյանի՝ Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերի և աստղաշղթաների գոյության հարցի վիճակագրական վերլուծությանը նվիրված աշխատանքները:

Ցույց է տրված, որ աստղասփյուռներում դիտվող ջերմ հսկա և գերհսկա աստղերից կազմված Տրապեցիայի տիպի բազմաստղերը և աստղաշղթաները, մեծ մասամբ, աստղերի իսկապես երիտասարդ, անկայուն ֆիզիկական սիստեմներ են, իսկ աստղասփյուռներից դուրս գտնվող ավելի սառն աստղերից կազմվածները՝ գերազանցապես երկնակամարի վրա պատահական պրոեկտման հետևանքով դիտվող կոնֆիգուրացիաներ, որոնց կազմող աստղերը գտնվում են տարբեր հեռավորությունների վրա և իրար հետ ֆիզիկապես կապված չեն:

Աստղային վիճակագրությանն են վերաբերում նաև Վ. Համբարձումյանի մի շարք այլ աշխատանքներ, որոնց մասին նշված է առանձին կարևոր պրոբլեմներին նվիրված բաժիններում:

Վ. Համբարձումյանի կատարած աշխատանքները նվիրված են նաև արտաքին գալակտիկաների ուսումնասիրությանը: Նրանցում ստացված են մի շարք կարևոր եզրակացություններ, որոնց մի մասի համառոտ շարադրանքը բերվում է ստորև:

Արտաքին գալակտիկաների տարածական բաշխման ամենաբնորոշ առանձնահատկությունը նրանց՝ խմբերով բազմագալակտիկաների ձևով հանդես գալու ուժեղ արտահայտված ձգտումն է: Բազմագալակտիկաների դիտվող տոկոսը միայնակ գալակտիկաների համեմատ շատ ավելի մեծ է, քան կարող էր լինել դիսոցիատիվ հավասարակշռության դեպքում: Այդ նշանակում է, որ բազմագալակտիկաները չեն առաջացել առանձին գալակտիկաների պատահական հանդիպումների ժամանակ, այլ յուրաքանչյուր բազմագալակտիկայի բաղադրիչներն ունեն ընդհանուր ծագում:

Դիտվող բազմագալակտիկաների մեջ մեծամասնություն են կազմում չափազանց անկայուն Տրապեցիայի տիպի սիստեմները: Մյուս կողմից պարզվում է , որ բոլոր հայտնի դեպքերում բազմագալակտիկաների հասակը (մի քանի միլիարդ տարի) նույն կարգի մեծություն է, ինչ որ նրանց պտտման պարբերությունը (մոտ մեկ միլիարդ տարի): Այդ է պատճառը, որ բաղադրիչների փոխազդեցությունը չի հասցրել նկատելի կերպով փոխվել նրանց կոնֆիգուրացիաները, այսինքն`բազմագալակտիկաների կոնֆիգուրացիաների դիտվող բաշխումը այն բաշխումն է, որ եղել է նրանց ձևավորման պահին: Այս բոլորը վկայում են այն մասին, որ Տրապեցիայի տիպի բազմագալակտիկաները և գալակտիկաների որոշ կույտեր Մետագալակտիկայում համեմատաբար երիտասարդ սիստեմներ են: Այդ պատկերացման օգտին է վկայում նաև գալակտիկաների տեսագծային արագությունների վերլուծությունը: Պարզվում է, որ գալակտիկաների մեծ կույտերից մի քանիսում արագությունների դիսպերսիան այնքան մեծ է, որ նրանք պետք է լինեն քայքայվող սիստեմներ, այսինքն նրանց որոշ բաղադրիչներ ունեն սիստեմից հեռանալու անհրաժեշտ արագություն:

Հիշյալ դիտողական փաստերից և բազմագալակտիկների բաղադրիչների բաղադրիչների ընդհանուր ծագման վերաբերյալ եզրակացությունից կարելի է այն հետևության հանգել, որ բազմագալակտիկաներն առաջանւմ են փոքր չափերի և մեծ խտության ինչ-որ գոյացումների ճեղքման հետևանքով, ըստ որում ճեղքմանը հաջորդում է գալակտիկաների գերնեղ սիստեմների առաջացումը:

Որոշ դիտողական տվյալներ թույլ են տալիս ենթադրելու, որ նման ճեղքման ժամանակ առաջացած գերնեղ սիստեմների հետագա բաժանման հետևանք է որոշ գալակտիկաների ` ռադիոգալակտիկաների կողմից շատ հզոր ռադիոճառագայթումը: Այսպես օրինակ, կոսմիկական ռադիոճառագայթման հզոր աղբյուրներ՝ Պերսեյ A և Կարապ A արտագալակտիկ սիստեմներում միջուկներն արդեն բաժանվել են, իսկ իրենք` գալակտիկաները, դեռ ոչ: Որ հիշյալ և նման դեպքերում ռադիոճառագայթման երևույթն առանձին գալակտիկաների բախման հետևանք չէ, վկայում է այն կարևոր դիտողական փաստը, որի համաձայն բոլոր ռադիոգալակտիկաները ըստ չափերի ու լուսային ճառագայթման էներգիայի քանակի, գերհսկա սիստեմներ են և իրենց այդ հատկություններով խիստ տարբերվում են նորմալ գալակտիկաներից:

Իրոք, պատահական բախումների հետևանքով անհնարին է բացատրել այդ կարևոր դիտողական փաստը:

Միջուկների բաժանումից հետո նրանցից սկսվում է նյութի ուժեղ արտահոսք: Արտաբերված նյութը այնուհետև փոխարկվում է անկայուն աստղերի, միջաստղային գազի և մեծ էներգիա ունեցող մասնիկների հսկայական ամպերի: Դիտումները ցույց են տալիս, որ որոշ դեպքերում էլիպտիկ գալակտիկաների կենտրոնական մասերից վիժված նյութն ունի խիստ կապույտ գույն: Այդ փաստը ունի երկու հնարավոր բացատրություն: Վիժվածքների կապույտ գույնը կարող է լինել կամ նրանց մեջ ջերմ կապույտ աստղերի կուտակման, կամ ուժեղ անընդհատ առաքման հետևանք: Երկու դեպքում էլ վիժվածքի նման վիճակը շատ անկայուն է և չի կարող երկար գոյություն ունենալ: Ուստի, վիժվածքների խիստ կապույտ գույնը վկայում է, որ նրանք շատ երիտասարդ գալակտիկաներ են:

Շարադրված պատկերացումների լույսի տակ նոր բացատրություն է ստանում գալակտիկաները միացնող միջգալակտիկ կամրջակների և թելիկների գոյությունը: Նրանք նախկինում իրարից անկախ գալակտիկաների փոխազդեցության հետևանք չեն, այլ առաջանում են միևնույն միջուկից ձևավորված երկու կամ մի քանի գալակտիկաների՝ սիստեմի կենտրոնից հեռանալու ժամանակ:

Գալակտիկաների բաժանման պրոցեսները սերտորեն կապված են սպիրալաձև թևերի առաջացման հետ: Այդ բանը պարզորոշ կերպով ցույց է տրված M 51 սպիրալաձև գալակտիկայի օրինակով:

Նոր գալակտիկաներն ու նրանց սպիրալաձև թևերն առաջանում են միջուկում գտնվող նյութի հաշվին: Իրենք՝ միջուկները, ծավալով շատ փոքր, սակայն նյութի շատ մեծ խտություն ունեցող գոյացումներ են: Մի շարք դիտողական տվյալների համաձայն պետք է ենթադրել, որ այդ միջուկները պարունակում են նախաստղային նյութի մեծ զանգվածնԵրևան:

Արտաքին գալակտիկաներին վերաբերող վերը բերված եզրակացությունների նշանակությունը մեծ է ինչպես գալակտիկաների, մասնավորապես մեր Գալակտիկայի առաջացման և զարգացման պրոբլեմի տեսակետից, այնպես էլ, հատկապես, նյութի` առայժմ անհայտ վիճակների և այդ վիճակներում նյութի վարքի ֆիզիկական ուսումնասիրության տեսակետից:

Վ. Համբարձումյանի գիտական գործունեությունը չի սահմանափակվում միայն աստղագիտության տարբեր բնագավառներում կատարված հետազոտություններով:

Նրա մի շարք աշխատանքներ նվիրված են տեսական ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի հարցերին: Նրանց մի մասը կատարված է աստղաֆիզիկական հետազոտությունների կապակցությամբ: Այսպես օրինակ, վերևում հիշատակված լույսի բազմապատիկ ցրման ներդաշնակ տեսությունը և ինվարիանտության սկզբունքի կիրառությունները սերտորեն կապված են մոլորակների և աստղերի մթնոլորտների ուսումնասիրության հետ: Պուասսոնի օրենքի երկչափ ընդհանրացումը այն դեպքի համար, երբ պատահական մեծություններն իրարից լրիվ անկախ չեն, ստացվել է ֆլյուկտուացիաների տեսության խնդիրների լուծման ժամանակ:

Սակայն Վ. Համբարձումյանի առանձին աշխատանքներ անմիջականորեն կապված չեն աստղաֆիզիկական պրոբլեմների հետ և ներկայացնում են ինքնուրույն գիտական հետաքրքրություն՝ ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի համար: Այն վերաբերում է առաջին հերթին դիֆերենցիալ հավասարումների սեփական արժեքների տեսությանը նվիրված Վ. Համբարձումյանի նշանավոր աշխատանքին: Այնտեղ առաջին անգամ ձևակերպվել և նախնական մշակման է ենթարկվել Շտուրմ-Լիուվիլլի պրոբլեմի հակադարձ պրոբլեմը: Բնորոշ է, որ այդ աշխատանքում առաջ քաշված հարցերը ժամանակակին ոչ մի արձագանք չգտան գիտության մեջ: Միայն նրա հրապարակումից ավելի քան տաս տարի հետո այդ հարցերն սկսվեցին ինտենսիվ կերպով ուսումնասիրվել մաթեմատիկոսների կողմից և իրենցով նշանավորեցին մաթեմատիկական ֆիզիկայի հավասարումների տեսության մեջ նոր ուղղության ծնունդը, որը հետագայում ապրեց շատ բեղմնավոր զարգացում: Պակաս հետաքրքրություն չի ներկայացնում Դ.Դ. Իվանենկոյի հետ համատեղ կատարած այն աշխատանքը, որտեղ առաջին անգամ ցույց է տրված, որ ատոմի միջուկը բաղկացած է միայն ծանր մասնիկներից: Այդ եզրակացությունը հակասության մեջ էր գտնվում այդ ժամանակ ֆիզիկայում իշխող պատկերացման հետ, որի համաձայն ատոմի միջուկում առկա են նաև էլեկտրոննԵրևան: Հետաքրքրական է այն փաստը, որ այդ եզրակացությունն ստացված էր նեյտրոնների հայտնագործումից առաջ: Հետագա հետազոտություններն այդ բնագավառում հաստատեցին ատոմի միջուկի կառուցվածքի մասին նոր պատկերացումը, և այն ստացավ լայն ճանաչում:

Մի այլ աշխատանքում (Դ. Դ. Իվանենկոյի հետ համատեղ) առաջին անգամ հիմնավորված է էլեկտրոնների կետային կառուցվածքի վերաբերյալ քվանտա մեխանիկական պատկերացման անկատարությունը և առաջ է քաշված էլեկտրոնների կառուցվածքի նոր տեսության մշակման անհրաժեշտությունը:

Մի շարք այլ աշխատանքներ նվիրված են այնպիսի հետաքրքիր պրոբլեմների, ինչպես ֆունկցիոնալ տարածության գծային երկրաչափությունը, միասնական դաշտի տեսությունը և այլն:

Վ. Հ. Համբարձումյանի ուշադրության կենտրոնում են եղել նաև հայ ժողովրդի ճակատագրի համար կարևոր նշանակություն ունեցող հարցերը, ինչպիսիք են ցեղասպանությունը, ղարաբաղյան շարժումը:

Հայաստանի ազգային հերոս, ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանի հիշատակը հավերժացնելու, ինչպես նաև նրա գիտական ժառանգության զարգացումը խթանելու նպատակով՝
. 1998թ-ից ՀՀ ԳԱԱ Բյուրականի աստղադիտարանը, ԵՊՀ ընդհանուր ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ամբիոնը, ԵՊՀ աստղադիտարանը և Երևանի թիվ 12 հանրակրթական դպրոցը կրում են Վիկտոր Համբարձումյանի անունը:
. ՀՀ կառավարության որոշման համաձայն՝ 2009թ-ից սկսած Հայաստանում Վ. Համբարձումյանի ծննդյան օրը՝ սեպտեմբերի 18-ը, նշվում է որպես աստղագիտության օր։
. ՀՀ Նախագահի 2009 թ. ապրիլի 16-ի հրամանագրով հիմնվել է Վիկտոր Համբարձումյանի անվան միջազգային գիտական մրցանակ, որը շնորհվում է երկու տարին մեկ անգամ՝ աստղաֆիզիկայի, ինչպես նաև դրան հարակից ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի բնագավառներում ակնառու գիտական աշխատանքի համար՝ անկախ գիտնականի քաղաքացիությունից։

Համաշխարհային գիտության զարգացման ասպարեզում Վ. Համբարձումյանը իր ծանրակշիռ ներդրումն է կատարել՝ նվաճելով միջազգային համբավ ու հեղինակություն: Շնորհիվ Վ. Համբարձումյանի՝ մենք աշխարհին ներկայանում ենք որպես գիտության տարբեր բնագավառներում մշտապես մեծ ներդրում կատարող ազգ:

Eine Methode der Bestimmung der Höhe Sonnenfackeln nach der Veränderung ihrer Helligkeit /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Astronomische Nachrichten.- 1926.- Bd. 226, N. 5406.- S. 93-96.


Сборник студенческих статей математического кружка ЛГУ.- Ленинград, 1927.- С. 1-2.- Метод численного решения линейных интегральных уравнений первого рода.

Some Remarks on the Theory of Radiative Equilibrium in the outer layers of the Stars /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.- 1927.- Vol. 87, N. 3.- PP. 209-214.

Radiative equilibrium in inner layers of stars /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.- 1927.- Vol. 87, N 8.- PP. 651-655.

Über die Abhängigkeit zwischen ∫xpdh und der Temperatur in den äuβeren Schichten der Sonne /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Astronomische Nachrichten.- 1927.- Bd. 229, N. 5477.- S. 85-90.

Über die temperatur der Sonnenoberfläche /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Astronomische Nachrichten.- 1927.- Bd. 260, N. 5501.- S. 89-92.

Über die Beschaffenheit der sichtbaren Sonnenoberfläche: Yeitschrift für Physik., 1927, Bd. 39, S.60


On the Temperature within the Sun-sports /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Astronomische Nachrichten.- 1928.- Bd. 233, N. 5575.- S. 107-112.

The structure of the outer Layers of the stars /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Astronomische Nachrichten.- 1928.- Bd. 232, N 5563.- S. 321-336.

Über die Integralgleichung des Strahlungsgleichgewichtes /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Zeitschrift für Astrophysik.- 1928.- Bd. 47, N 7-8.- S. 602-607.


Замечания по поводу работы В. А. Костицина: К вопросу о лучистом равновесии звездных атмосфер /В. А. Амбарцумян, Н. А. Козырев //Астрономический журнал.- 1929.- Т. 6, вып. 1.- С. 79-80.

О способах определения чисел различных атомов в звездных атмосферах //Доклады Академии Наук СССР.- с. А.- 1929.- № 21.- С. 479-482.

Lineare Geometrie im Hilbertschen Raum.- Phys. Z.- 1929.- Jg. 30, N 19.- S. 651-652.

Über die Beziehung zwischen der Lösung und der Resolvente der Integralgleichung des Strahlungsgleichgewichis //Zeitschrift für Physik.- 1929.- Bd. 52.- S. 263-267.

Über eine Frage der Eigenwerttheorie //Zeitschrift für Physik.-1929.- Bd. 53.- S. 690-695.

Zür linearen Geometrie des Funktionenraumes //Zeitschrift fur Physik.- 1929.- Bd. 55.- S. 801-805.


Eine quantenthoretisch Bemerkung zür einheitlichen Feldtheorie /V. A. Ambartsumyan, D. D. Iwanenko //Reports of the Academy of Sciences of the USSR. Serie A.- 1930.- № 3.- S. 45-49.

Les electrons inobservables et les rayons β /V. A. Ambartsumyan, D. D. Iwanenko //Comptes Rendus de l`Academie des Sciences de Paris.- 1930.- T. 190, N 9.- PP. 582-584.

Zür Frage nach Vermeidung der unendlichen Selbstrückwirkung des Electrons /V. A. Ambartsumyan, D. D. Iwanenko //Zeitschrift fur Physik.- 1930.- Bd. 64, N. 7-8.- S. 563-567.

Zür Theorie der Abstorptionslinien in Sternatmosphären //Zeitschrift fur Physik.- 1930.- Bd. 61, N. 2.- S. 151-152.

Über eine Folgerung der Diracschen Theorie der Protonen und Elektronen /V. A. Ambartsumyan, D. D. Iwanenko //Reports of the Academy of Sciences of the USSR. Serie A.- 1930.- № 6.- S. 153-155.

Über die quantitative Spectralanalyse der Sonnenatmosphäre //Zeitschrift fur Physik.- 1930.- Bd. 60, N. 3-4.- S. 255-268.


Температура солнечных факелов /В. А. Амбарцумян, Н. А. Козырев //Бюллетень комиссии по исследованию Солнца.- 1932.- № 2.- С. 11-12.

Bemerkungen über das Spectrum von v Cassiopeiae //Astronomische Nachrichten.- 1932.- Bd. 246, N 5888.- S. 171-172.

Note on the Continuous Spectrum of Solar Faculae /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Pulkovo Astronomical Observatory Circulars.- 1932.- № 2.- P. 6

On the Spectrum of γ Cassiopeiae /V. A. Ambartsumyan, N. A. Kozirev //Pulkovo Astronomical Observatory Circulars.- 1932.- № 1.- PP. 12-13.

On the Temperatures of the Nuclei Planetary Nebulae //Pulkovo Astronomical Observatory Circulars.- 1932.- № 4.- PP. 8-12.

Temperatures of the Wolf-Rayet Stars //Nature.- 1932.- Vol. 129.- P. 725.

The Radiative Ejuilibrium of a Planetary Nebula //Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.- 1932.- Vol. 93, N. 1.- PP. 50-61.



О внутреннем строении звезд //Мироведение.- 1933.- Т. 22, № 3.- С. 20-27.

Физическая природа газовых туманностей //Мироведение.- 1933.- Т. 22, № 3.- С. 1-6.

Die Fläschenhelligkeiten der Monochromatischen Bilder einiger Gasnebel //Zeitschrift für Astrophysik.- 1933.- Bd. 6, N. 1-2.- S. 107-113.

On the Intensities of λ4686 and Hβ in the Wolf- Rayet Stars //Pulkovo Astronomical Observatory Circulars.- 1933.- N 7.- PP. 11-15.

On the Radiative Equilibrium of a Planetary nebula //Proceedings of Pulkovo Astronomical Observatory.- 1933.- Vol. 13, N 114.- PP. 1-27.

The Excitation of the Metastabile States in the Gaseous Nebulae //Pulkovo Astronomical Observatory Circulars.- 1933.- N 6.- PP. 10-17.


Внутреннее строение и эволюция звезд.(Доклад на I Всесоюзном астрономо-геодезическом съезде в Москве, 17 января 1934г.) //Мироведение.- 1934.- Т. 23, № 4.- С. 245-253.

[Заключительное слово на I Всесоюзном астрономо-геодезическом съезде в Москве, 17 января 1934 г.] //Мироведение.- 1934.- Т. 23, № 4.- С. 255-256.

Курс астрофизики и звездной астрономии: Ч. 1. Методы астрофизических и астрофотографический исследований.- Москва: Наука, 1934.- С. 11-37.- Некоторые сведения из теоретической физики.

К вопросу о распределении озона в земной атмосфере //Бюллетень комиссии по исследованию Солнца.- 1934.- № 5-6.- С. 29-32.


Труды Всесоюзной конференции по изучению стратосферы: 31 марта-7 апреля 1934 года.- Ленинград-Москва.- 1935.- С. 457-458.- О диссипации атмосферы.

On the Derivation of the Frequency Function of Space Velocities of the Stars from the observed Radial Velocities //Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.- 1935.- Vol. 96, N 3.- PP. 172-179.

On the Ionisation in the Nebular Envelope surrounding a Star //Monthly Notices of the Rayal Astronomical Society.- 1935.- Vol. 95, N. 5.- PP. 469-482.

On the mean life-time of the Cluster Type Variables //Observatory.- 1935.- Vol. 58, N. 732.- PP. 152-153.


Загадки солнечной хромосферы //Мироведение.- 1936.- T. 25, №. 3.- С. 76-81.

Курс астрофизики и звездной астрономии: Ч. 2. Физика солнечной системы и звездная астрономия.- Москва-Ленинград, 1936.- С. 315-373.- Звездные атмосферы.

Росселанд С. Астрофизика на основе теории атома /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва-Ленинград, 1936.- С. 140-146.- Статистика Ферми и теория белых карликов.

Росселанд С. Астрофизика на основе теории атома /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва-Ленинград, 1936.- С. 302.

Double stars and the cosmogonic time-scale //Nature.- 1936.- Vol. 137, N. 3465.- PP. 537.

On the derivation of the frequency function of space velocities of the stars from the observed radial velocities // Monthly Notices of the Royal Astronomical Society.- 1936.- Vol. 96, N 3.- PP. 172-179.

On the faint white stars in low Galactic latitudes //V. A. Ambartsumyan, G. Shain //Astronomical journal.- Vol. 13, N 1.- PP. 1-7.

The effect of the absorption lines on the radiative equilibrium of the outer Layers of the stars //Proceedings of the Astronomical Observatory of Leningrad State University.- 1936.- Vol. 6, N 1.- С. 7-19.


K статистике двойных звезд //Астрономический журнал.- 1937.- Т. 14, вып. 3.- С. 207-219.

Космогония и современная астрофизика //Ученые записки Ленинградского государственного университета.- 1937.- Т. 3, № 17.- С. 96-106.

On the distribution of space velocities of B and F type stars //Proceedings of the Astronomical Observatory of Leningrad State University.- 1937.- Vol. 2.- 21-32.


К вопросу о динамике открытых (звездных) скоплений //Ученые записки Ленинградского государственного университета. Сер. математических наук (астрономия).- 1938.- Т. 22, N 4.- С. 19-22.

О диффузии фотонов через рассеивающую среду в связи с применением к некоторым астрофизическим вопросам //Ученые записки Ленинградского государственного университета. Сер. математических наук (астрономия).- 1938.- Т. 22, N 4.- С. 11-18.

Об интерпретации аномального Бальмеровского декремента в спектрах звезд поздних классов с эмиссионными линиями /В. А. Амбарцумян, М. А. Вашакидзе //Астрономический журнал.- 1928.- Т. 15, вып. 1.- С. 14-23.

По поводу одной заметки о движении Троянцев //Астрономический журнал.- 1938.- Т. 15, вып. 1.- С. 76.

Томсоновское рассеяние в атмосферах звезд //Ученые записки Ленинградского государственного университета. Сер. математических наук (астрономия).- 1938.- Т. 22, N 4.- С. 5-13.

Problem of Diffuse Nebulae and Cosmic Absorption /V. A. Ambartsumyan, Sh. G. Gordeladse //Bulletin of the Abastumani Astrophysical Observatory.- 1938.- N 2.- PP. 37-52.


Теоретическая астрофизика.- Ленинград-Москва: ГОНТИ, 1939.- С. 255.

Успехи астрономических наук: Т. 1.- Москва-Ленинград: АН СССР, 1939.- С. 143-166.- Хромосферы.

Вопросы космогонии в свете современной астрофизики //Природа.- 1939.- № 2.- С. 21-39.

Исправление к статье В. Амбарцумяна ["По поводу одной заметки о движении Троянцев"] //Астрономический журнал.- 1939.- Т. 16, вып. 2.- С. 67.

О гравитационной потенциальной энергии открытых скоплений //Доклады АН СССР.- 1939.- Т. 24, № 9.- С. 875-877.

О лучевом равновесии водородных оболочек, окружающих звезды //Ученые записки Ленинградского государственного университета. Сер. математических наук (астрономия).- 1938.- Т. 31, № 3.- С. 5-10.

Тезисы доклада "Эволюция звезд и звездных систем" //Астрономический журнал.- 1939.- Т. 16, вып. 2.- С. 71-72.

On the gravitational potential energy of open clusters //Reports AN SSSR.- 1939.- Vol. 24, N 9.- PP. 274-276.


Отчет о деятельности Астрономической обсерватории Ленинградского Государственного университета за 1939 г. //Астрономический журнал.- 1940.- Т. 17, вып. 3.- С. 82-83.

Проблема интенсивностей спектральных линий в астрофизике //Известия АН СССР. Серия физическая.- 1940.- Т. 4, № 1.- С. 40-41.

Флюктуации в числе внегалактических туманностей и галактическое поглощение //Бюллетень Абастуманской астрофизической обсерватории.- 1940.- № 4.- С. 17-26.


Отчет о деятельности Астрономической обсерватории Ленинградского Государственного университета в 1940 г. //Астрономический журнал.- 1941.- Т. 18, вып. 3.- С. 257-258.

Рассеяние и поглощение света в планетных атмосферах. I //Ученые записки Ленинградского государственного университета. Сер. математических наук (астрономия).- 1941.- Т. 82, № 2.- С. 64-85.

The Scattering of Light in a Turbid Medium //Journal of Physics.- 1941.- Vol. 5, N 1.- P. 93.


Новый способ расчета рассеяния света в мутной среде //Известия АН СССР. Серия географическая и геофизическая.- 1942.- № 3.- С. 97-103.

О рассеянии света атмосферами планет //Астрономический журнал.- 1942.- Т. 19, вып. 5.- С. 30-41.


К вопросу о диффузном отражении света мутной средой //Доклады АН СССР.- 1943.- Т. 38, № 8.- С. 257-261.

К задаче о диффузном отражении света //Журнал экспериментальной и теоретической физики.- 1943.- Т. 13, вып. 9-10.- С. 323-334.


Диффузия света через рассеивающую среду большой оптической толщины //Доклады АН СССР.- 1944.- Т. 43, № 3.- С. 106-110.

К теории флюктуаций яркости в Млечном Пути //Доклады АН СССР.- 1944.- Т. 44, № 6.- С. 244-247.

К вопросу о флюктуациях яркости Млечного Пути //Доклады АН АрмССР.- 1944.- Т. 1, № 1-2.- С. 9-13.

Об одномерном случае задачи о рассеивающей и поглощающей среде конечной оптической толщины //Известия АН АрмССР. Естественные науки.- 1944,- № 1-2.- С. 31-36.

On the Problem of the Diffuse Reflection of Light //Journal of Physics.- 1944.- Vol. 8, N. 2.- PP. 65-75.


Արեգակը (Գիտական զրույց) //Ավանգարդ.- 1945.- № 22.- 20 սեպտեմբերի.- Էջ 3:

Գիտության նվաճումները Սովետական Հայաստանում: [Սովետական Հայաստանի 25-րդ տարեդարձի առթիվ] //Սովետական Հայաստան.- 1945.- № 246.- 17 հոկտեմբերի.- Էջ 2:

Գիտության նվաճումները Սովետական Հայաստանում: [Սովետական Հայաստանի 25-րդ տարեդարձի առթիվ] //Ավանգարդ.- 1945.- № 41.- 24 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Հայաստանի գիտնականների ավանդը սովետական ժողովրդի հաղթանակի գործում //Սովետական Հայաստան.- 1945.- № 2.- Էջ 19-22:

Հայգիտուն Վ. Համբարձումեանի յայտարարութիւնները Խ. Հայաստանի գիտութեան շուրջ /Գիտությունների ակադեմիայի փոխնագահ Վ. Համբարձումյանի «Տասս»-ի թղթակցին տված հարցազրույցը //Նոր կեանք.- Աթենք.- 1945.- № 224.- 25 դեկտեմբերի.- Էջ 2:

ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի դերը համաշխարհային գիտության զարգացման մեջ //Տեղեկագիր ՀՍՍՌ ԳԱ. Բնական գիտություններ.- 1945.- № 5-6.- Էջ 3-8:

Տիեզերքի կառուցվածքը //Սովետական Հայաստան.- 1945.- № 167.- 15 օգոստոսի.- Էջ 3:

К вопросу о характере связи диффузных туманностей с освещающими их звездами //Доклады АН АрмССР.- 1945.- Т. 2, № 3- С. 67-70.

О парциальной поверхностной яркости М31 и Галактики, происходящей от звезд высокой светимости //Доклады АН АрмССР.- 1945.- Т. 3, № 2.- С. 39-43.

О флюктуациях яркости Млечного Пути //Бюллетень Абастуманской астрофизической обсерватории.- 1945.- № 8.- С. 43-46.

Точечный источник света в мутной среде //Сообщения Бюраканской обсерватории.- 1945.- Вып. 6.- С. 3-9.

Успехи науки Советской Армении //Коммунист.- Ереван, 1945.- № 249.- 21 ноября.- С. 3.


Տիեզերքի կառուցվածքը.- Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1946.- 14 էջ:


Համբարձումեան Նեւտոնի ծննդեան 300 ամեակին նուիրուած Լոնտոնի ժողովի մասին //Նոր կեանք.- Աթենք.- 1946.- № 456.- 1 հոկտեմբերի.- Էջ 1:

Հայկական ՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Համբարձումյանի ճառը /Ի. Վ. Ստալինի մոնումենտ-քանդակի բացմանը նվիրված միտինգը Երևանում //Սովետական Հայաստան.- 1946.- № 282.- 30 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Նյուտոնի ծննդյան 300-ամյակին նվիրված կոնֆերանսում (Զրույց Հայկական ՍՍՌ ԳԱ վիցե-նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 1.- 1 հունվարի.- Էջ 2:

Տիրապետեք գիտության հիմունքները /Շնորհավորանք դպրոցականներին //Պիոներ կանչ.- 1946.- № 1.- 9 մայիսի.- էջ 3:

Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան սրբահայր արքեպիսկոպոս Ուլուհոճեանին /Նամակ-ուղերձ Գիտությունների ակադեմիայի կողմից //Բազմավէպ.- 1946.- № 8.- Էջ 214-217:

К вопросу об относительном распределении светлой и поглощающей материи в Галактике //Доклады АН АрмССР.- 1946.- Т. 4, № 5.- С. 133-136.

О поверхностных яркостях в Галактике //Астрономический журнал.- 1946.- Т. 4, № 5.- С. 133-136.

Наука Советской Армении в новой пятилетке //Коммунист.- Ереван, 1946.- № 86.- 11 апреля.- С. 2.


Դեպուտատ Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայկական ՍՍՌ Գերագույն Սովետի II նստաշրջան] //Սովետական Հայաստան.- 1947.- № 161.- 12 հուլիսի.- Էջ 3:

Эволюция звезд и астрофизика.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1947.- 35 с.

Академия наук Армянской ССР (Высшие научные центры союзных республик) //Вестник АН СССР.- 1947.- № 10.- Ս. 98-108.

Академия наук Армянской ССР //Коммунист.- Ереван, 1947.- № 21.- 26 января.- С. 3.

Из речи депутата В. А. Амбарцумяна: [на второй сессии Верховного Совета Армянской ССР]. (Прения по докладу о государственном бюджете Армянской ССР на 1946 г.) //Коммунист.- Ереван, 1947.- № 162.- 13 июля.- С. 2.

О диффузном отражении и пропускании света анизотропной одномерной рассеивающей средой конечной оптической толщины //Доклады АН АрмССР.- 1947.- Т. 7, № 5.- С. 199-202.

О работе Академии наук Армянской ССР //Вестник АН СССР.- 1947.- № 6.- С. 9-12.

Подсчеты внегалактических туманностей и галактическое поглощение //Доклады АН АрмССР.- 1947.- Т. 6, № 4.- С. 105-110.

Работники науки в 1947 году //Коммунист.- Ереван, 1947.- № 1.- 1 января.- С. 3.

Современная астрофизика и космогония //Вестник АН СССР.- 1947.- № 12.- С. 53-54.


Աստղերի էվոլյուցիան և աստրոֆիզիկա.- Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1948.- 38 էջ:

Ալիխանյանների գյուտը //Սովետական Հայաստան.- 1948.- № 6.- Էջ 6-7:

Դելեգատ Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայաստանի Կ (բ)Պ XIV համագումարում]: (Մտքերի փոխանակություն Հայաստանի Կ(բ)Պ Կենտկոմի աշխատանքի մասին զեկուցման շուրջը) //Աովետական Հայաստան.- 1948.- № 272.- 17 նոյեմբերի.- Էջ 3:

Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիան /Աշխատանքների ամփոփում //Սովետական Հայաստան.- 1948.- № 282.- 28 նոյեմբերի.- Էջ 3:

Սովետական գիտությունը աշխարհի ամենաառաջավոր գիտությունն է //Պարտիական կյանք.- 1948.- № 4.- Էջ 17-22:

За новые успехи советской науки //Коммунист.- Ереван, 1948.- № 282.- 28 ноября.- С. 3.

Из речи делегата В. А. Амбарцумяня: [На XIV съезде Коммунистической партии (большевиков) Армении] //Коммунист.- Ереван, 1948.- № 272.- 17 ноября.- С. 4.

Итоги научно-исследовательской работы Академии наук союзных республик за 1948 год (Академия наук Армянской ССР) //Вестник АН СССР.- 1949.- № 7.- С. 104-107.

Крупная победа: [Головное сооружение Севано-Зангинского каскада вступило в строй] //Коммунист.- 1948.- № 268.- 12 ноября.- С. 3.

Мутная среда с равномерным распределением источников //Доклады АН АрмССР.- 1948.- Т. 8, № 4.- С. 149-151.

Քոչարյան Ն. Մ. "Կոսմիկական ճառագայթներ" /Առաջաբան՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1948.- Էջ 3:

Общее собрание Академии наук ССР, посвященное тридцатилетию Великой Октябрьской социалистической революции: Доклады.- Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1948.- С. 481-494.

О числе рассеяний при диффузии фотонов в мутной среде //Доклады АН АрмССР.- 1948.- Т. 8, № 3.- С. 101-105.

Происхождение и развитие звезд. Исследования советских астрофизиков: [Беседа] //Вечерний Ленинград.- 1948.- № 110.- 12 май.


Գիտությունների ակադեմիան 1949 թվականին (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ) //էջմիածին.- 1949.- № 5-12.- Էջ 78-80.

Դեպուտատ Վ. Հ. Հմաբարձումյանի ելույթից [Հայկական ՍՍՌ երկրորդ գումարման Գերագույն Սովետի IV նստաշրջան]: (Մտքերի փոխանակություն ՀՍՍՌ 1949 թ. պետական բյուջեյի և 1918 թ. պետական բյուջեյի կատարման մասին զեկուցման շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1949.- № 85.- 12 ապրիլի.- Էջ 3:

Խաղաղության գործը կհաղթի //Սովետական Հայստան.- 1949.- № 233.- 2 հոկտեմբերի.- Էջ 2:

Խաղաղության կողմնակիցները ի վիճակի են սանձահարել պատերազմի հրձիգներին //Սովետական Հայաստան.- 1949.- № 4.- Էջ 41-42:

Вопросы истории отечественной науки. Общее собрание Академии наук СССР, посвященное истории отечественной науки: 5-11 января 1949 г.- Москва-Ленинград, 1949.- С. 866-868.- [Выступление на общем собрании Академии наук СССР, посвященном истории отечественной науки].

За творческое содружество работников науки и производства //Коммунист.- Ереван, 1949.- № 80.- 6 апреля.- С. 1.

Замечание о Галактике, как спиральной системе //Доклады АН АрмССР.- 1949.- Т. 10, № 4.- С. 149-151.

Звездная ассоциация вокруг Р Лебедя /В. А. Амбарцумян, Б. Е. Маркарян //Сообщения Бюраканской обсерватории.- 1949.- Вып. 2.- С. 3-17.

Звездные ассоциации //Астрономический журнал.- 1949.- Т. 26, вып. 1.- С. 3-9.

Звездная ассоциация в Цефее //Доклады АН АрмССР.- 1949.- Т. 10, № 5.- С. 205-207.

Из речи депутата В. А. Амбарцумяна [на заседании четвертой сессии Верховного Совета Армянской ССР второго созыва]. (Прения по докладу о государственном бюджете Армянской ССР) //Коммунист.- Ереван, 1949.- № 86.- 14 апреля.- С. 2.

Успехы астрономических наук: Т. 4.- Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1949.- Рецензия //Астрономический журнал.- 1949.- Т. 26, вып. 5.- С. 320-321.

Звездные ассоциации //Техника молодежи.- 1949.- № 5.- С. 19-21.

Предварительные данные об О - ассоциациях в Галактике //Доклады АН СССР.- 1949.- Т. 68, № 1.- С. 21-22.


Բոլոր ուժերով պաշտպանենք խաղաղությունը //Սովետական Հայաստան.- 1950.- № 8.- Էջ 13:

Բոլոր ուժերով պաշտպանենք խաղաղությունը //Սովետական Հայաստան.- 1950.- № 182.- 3 օգոստոսի.- Էջ 1:

Գիտության ծաղկումը //Սովետական Հայաստան.- 1950.- № 11.- Էջ 43-44:

Կեցցե՜ ազատասեր կորեական ժողովուրդը //Ավանգարդ.- 1950.- № 84.- 1 օգոստոսի.- Էջ 1:

Հարված իդեալիզմին: [Աստղաբաշխության բնագավառում] //Սովետական Հայաստան.- 1950.- № 3.- Էջ 28-29:

Պաշտպանենք խաղաղությունը //Սովետտական գրականություն և արվեստ.- 1950.- № 5.- Էջ 52:

Սովետական գիտության նոր տարին //Սովետական Հայաստան.- 1950.- № 1.- Էջ 24:

Где зарождаются звезды //Литературная газета.- 1950.- № 61.- 8 января.- С. 2.

Загадка возникновения звезд //Советский Союз.- 1950.- № 10.- С. 20-21

Замечание о распределении горячих гигантов //Астрономический журнал, 1950, т. 27, вып. 4, с. 228-232.

Звездные ассоциации //Наука и жизнь.- 1950.- № 1.- С. 32-36.

Звездные ассоциации и происxождение звезд //Известия АН СССР. Серия физическая.- 1950.- Т. 14, № 1.- С. 15-24.

Новое учении о Вселенной: [О работаx лауреата Сталинской премии Г. А. Шайна] //Новый мир.- 1950.- № 5.- С. 266-268.

Письмо в редакцию "Астрономического журнала": [по поводу статьи Б. А. Воронцова-Вельяминова "Распределение горячиx гигантов в Галактике", опубликованной в "Астрономическом журнале" за 1950 г.- Т. 27, вып. 4.- Рецензия //Астрономический журнал.- 1950.- Т. 27, вып. 6.- С. 372-373.

О распределении горячиx гигантов во внешниx частяx спиральныx галактик //Доклады АН СССР.- 1950.- Т. 73, № 5.- С. 915-916.

Открытия советских астрономов: [Изложение лекции] //Вечерний Ленинград.- 1950.- № 3.- 5 января.

Удар по идеализму: [Открытие и изучение нового типа звездных систем - звездных ассоциаций в Бюраканской астрофизической обcерватории Акад. нук АрмССР] //Правда.- 1950.- № 64.- 5 марта.- С. 4.

Die Sternassoziationen und die Entstehung der Sterne (Vorgelegt in der Gesamtsitzung der Deutschen Akademie der Wiessenschalten vom 27.VI-1950) //Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften. Mathematischnaturwissensch. Klasse.- 1950.- N 2.

On the Patchy Structure of the Interstellar Absorbing Layer //Transactions of the International Astronomical Union.- 1950.- Vol. 7.- PP. 452-455.


Գիտությունը Սովետական Հայաստանում //Սովետական Հայաստան.- 1951.- № 65.- 20 մարտի.- Էջ 3:

ԴԵպի նոր հաջողություննԵրևան: ["Սովետական Հայաստան" թերթի 30-ամյակի առթիվ] //Սովետական Հայաստան.- 1951.- № 30.- 6 փետրվարի.- Էջ 2:

Ընկ. Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայաստանի Կ(բ)Պ XV համագումարում]: (Մտքերի փոխանակություն ՀԿ(բ)Պ Կենտկոմի աշխատանքի մասին զեկուցման շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1951.- № 71.- 27 մարտի.- Էջ 3:

Труды первого совещения по вопросам космогония 16-19 апреля 1951 г.- Москва, 1951.- С. 326-333.- Выступление: [На первом совещании по вопросам космогонии].

Вселенная //Большая Советская Энциклопедия. Изд. 2-е: Т. 9.- Москва, 1951.- С. 290-297.

Ассоциация Кассиопея II //Астрономический журнал.- 1951- Т. 28, вып. 3.- С. 160-162.

За процветание советской науки (Беседа с президентом Акад. наук АрмССР В. А. Амбарцумяном) //Коммунист.- Ереван, 1951.- № 260.- 4 ноября.- С. 1.

Звездные ассоциации //Знание-сила.- 1951.- № 4.- С. 1-5.

Из речи тов. В. А. Амбарцумяна: [на съезде Коммунистической партии (большевиков) Армении] //Коммунист.- Ереван, 1951.- № 70.- 25 марта.- С. 2.

О вероятности кажущихся кратных систем типа Трапеции Ориона //Доклады АН АрмССР.- 1951.- Т. 13, № 4.- С. 97-103.

К статистике кратных систем типа Трапеции //Доклады АН АрмССР.- 1951.- Т. 13, № 5.- С. 129-131.

К теории флюктуаций в видимом распределении звезд на небе //Сообщения Бюраканской обсерватории. Бюллетень ереванской Астрономической обсерватории.- 1951.- Вып. 6.- С. 3-61.

Советская наука в борьбе за мир //Известия АН АрмССР. Общественные науки.- 1651.- № 11.- С. 3-12.

Творческое содружество советских ученых: [Беседа с президентом Академии наук Армянской ССР В. А. Амбарцумяном] //Коммунист.- Ереван, 1951.- № 155.- 5 июля.- С. 2.

A note on the distribution of hot giants //Abhandlungen aus der Sowjetischen Astronomie. Folge 2. Berlin.- 1951.- S. 147-153.

Evolution of stars and astrophysics //Abhandlungen aus der Sowjetischen Astronomie. Folge 1. Berlin.- 1951.- S. 9-32.

On the theory of fluctuations in the visible distribution of stars in the sky //Abhandlungen aus der Sowjetischen Astronomie. Folge 2. Berlin.- 1951.- S. 155-195.

Stars and Politics //News.- 1951.- N 4.- PP. 17-18.

Star associations //Abhandlungen aus der Sowjetischen Astronomie. Folge 1. Berlin.- 1951.- S. 33-41.

Stellar associations and the origin of stars //Sprawozdania Polskiego towarzystwa astronomicznego. Zeszyt III. Wroclaw.- 1951.- S. 117-154.

Stellar association around P Cygni //Abhandlungen aus der Sowjetischen Astronomie. Folge 1. Berlin.- 1951.- S. 43-53.


Ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հայտարարությունը ՍՍՌՄ 1952-ի պյուճեի զեկուցման շուրջ //Նոր կենաք.- Բուխարեստ.- 1952.- № 95.- 16 մարտի.- Էջ 1:

Ավանդ խաղաղության գործում //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 175.- 25 հուլիսի.- Էջ 1:

Դեպուտատ Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառից: [ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի III սեսիայում]: (Մտքերի փոխանակություն ՍՍՌՄ 1952 թ. պետական բյուջեյի մասին և 1950 թ. պետական բյուջեյի կատարման մասին զեկուցման շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 60.- 11 մարտի.- Էջ 2:

Հ. Հ. Մանանդյան: [Նեկրոլոգ] //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 39.- 6 փետրվարի.- Էջ 3:

Հանուն գիտության հետագա ծաղկման (Զրույց Հայկական ՍՍՌ ԳԱ նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 26.- 12 նոլեմբերի.- Էջ 2:

Նոր խնդիրների առաջ: [Գիտության նվաճումները 1951 թ. ընթացքում] //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 1.- 1 հունվարի.- Էջ 2:

Սովետական աստղագիտությունը աստղերի առաջացման մասին //Պարտիական կյանք.- 1952.- № 7.- Էջ 25-31:

Սովետական աստղաբաշխության հսկայական հաջողությունները //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 234.- 1 հոկտեմբերի.- Էջ 2:

Քաղաքական և գիտական գիտելիքների տարածման համար (Զրույց Քաղաքական և գիտական գիտելիքների տարածման ռեսպուբլիկական ընկերության նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Հայաստան.- 1952.- № 159.- 6 հուլիսի.- Էջ 2:

Вводный доклад на симпозиуме по эволюции звезд (Доклад на VIII съезде Международного астрономического союза в Риме в 1952г. ).- Москва: Изд-во АН СССР, 1952.- С. 34-38.

Звездные ассоциации //Большая Советская энциклопедия: Изд. 2-е: Т. 16.- 1952.- С. 548-549.

Важные научно-технические работы. [Разработка научно-технических проблем в ин-тах Акад. наук Арм. ССР] //Природа.- 1952.- № 12.- С. 73-74.

Величественные перспективы расцвета науки //Коммунист.- Ереван, 1952.- № 26.- 1 ноября.- С. 2.

Занять первое место в мировой науке //Знамя.- 1952.- Кн. 11.- С. 148-150.

Мустель Эвальд, Северный Андрей, Соболев Вадим: Теоретическая астрофизика: Учебное пособие для Гос. ун-ов /Под ред. В. А. Амбарцумяна.- Москва: Гостехиздат, 1952.- 635 с.

Мустель Эвальд, Северный Андрей, Соболев Вадим: Теоретическая астрофизика: Учебное пособие для Гос. ун-ов.- Москва: Гостехиздат, 1952.- С. 557-617.- Межзвездное вещество.

Мустель Эвальд, Северный Андрей, Соболев Вадим: Теоретическая астрофизика: Учебное пособие для Гос. ун-ов.- Москва: Гостехиздат, 1952.- С. 553-556.- Рассеяние света в планетных атмосферах.

Новое в науке о звездах //Красный флот.- 1952.- № 129.- 1 июня.- С. 3.

Образование звезд и звездные ассоциации //Физика в школе.- 1952.- № 5.- С. 6-9.

Полное солнечное затмение (Беседа с президентом Академии наук Армянской ССР В. А. Амбарцумяном) //Коммунист.- Ереван, 1952.- № 46.- 23 февраля.- С. 3.

Проблема происхождения звезд //Природа.- 1952.- № 9.- С. 8-18

Речь депутата В. А. Амбарцумяна: [на заседании третьей сессии Верховного Совета СССР]. (Прения по докладу о Государственном бюджете СССР на 1952 г. и об исполнении Государственного бюджета за 1950 г.) //Правда.- 1952.- № 69.- 9 марта.- С. 2.

Речь депутата В. А. Амбарцумяна: [на заседании третьей сессии Верховного Совета СССР]. (Прения по докладу о Государственном бюджете СССР на 1952 г. и об исполнении Государственного бюджета за 1950 г.) //Коммунист.- Ереван, 1952.- № 60.- 11 марта.- С. 3.

Association Cossiopeia II //Sowjetwissenschaft. Naturwis II. Abt.- 1952.- N. 2.- S. 299-302.

Astronomers gather in Rome //News.- 1952.- N 21.- PP. 21-23.

Universe //Große Sowjetenzyklopädie, Reihe Mathematik, Physik, Astronomie.- Leipzig.- 1953.- N 3.


Գրավել առաջին տեղը համաշխարհային գիտության մեջ //Սովետական Հայաստան.- 1953.- № 1.- Էջ 5-6:

Դեպի գիտության նոր հաջողությունները //Սովետական Հայաստան.- 1953.- № 279.- 26 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Ժողովուրդների պայքարը միջազգային հարցերի խաղաղ կարգավորման համար //Պարտիական կյանք.- 1953.- № 10.- Էջ 24-30:

Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի տասը տարին (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Բանվոր.- 1953.- № 115.- 28 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Սովետական աստղագետները արտասահմանում //Գրական թերթ.- 1953.- № 31.- 26 օգոստոսի.- Էջ 3:

Սովետական Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի տասը տարին //Սովետական Հայաստան.- 1953.- № 11.- Էջ 7-8:

Большая Советская Энциклопедия: Т. 23: 2-е изд.- Москва, 1953.- С. 103-108.- Космогония.

Труды второго совещания по вопросам космогонии 19-22 мая 1952 г. М., 1953, с. 9-78.- Доклад "О происхождении и развитии и звезд и звездных систем": [на втором совещании по вопросам космогонии].

Труды второго совещания по вопросам космогонии. 19-22 мая 1952 г. М., 1953, с. 521-528.- Заключительное слово [на втором совещании по вопросам космогонии].

О протозвездах //Доклады АН АрмССР.- 1953.- Т. 16, № 4.- С. 97-102.

Под небом Армении: [О работе Акад. наук АрмССР] //Техника молодежи.- 1953.- № 4.- С. 18-20.

Проблема возникновения звезд в свете новых работ советских астрофизиков (Доклады на общем собрании академии наук СССР 23 октября 1953 г.) //Вестник АН СССР.- 1953.- № 12.- С. 49-60.

Холодные сверхгиганты в О-ассоциациях //Доклады АН АрмССР.- 1953.- Т. 16, № 3.- С. 73-76.

Introductory talk at the Symposium on Stellar Evolution. (Report at the VIII Congress of the International Astronomical Union in Rome in 1952) //Sowjetwissenschaft, Naturwis. Abt.- 1953.- N. 2.- S. 229-245.

Entstchung der Sterne und Sternassoziationen //Mathematik, Physik und Chemie in der Schule. Jg. 2.- 1953.- N 5.- S. 226-228.

Das Weltali //Sowjetwissenschaft: Naturwis. Abt.- 1953.- N 2.- S. 278-291.

International meetings of astronomers (Interview with V. Hambartsumyan) //News.- 1953.- N 20.- P. 5.


Կոսմոգոնիա.- Երևան: Երևանի համալսարանի հրատ., 1954.- 25 էջ:

Բյուրականի աստղադիտարանում (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ, Բյուրականի աստղադիտարանի գիտական ղեկավար, ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հետ) //Գրական թերթ.- 1954.- № 22.- 19 հունիսի.- Էջ 3:

Դեպի գիտության նոր հաջողություններ: [ՀՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի 10-ամյակի առթիվ] //Լուսաղբյուր.- 1954.- № 18-18.- Էջ 129-133:

Դեպի նոր հաջողություններ //Սովետական Հայաստան.- 1954.- № 1.- 1 հունվարի.- Էջ 2:

Ընկ. Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայաստանի Կոմունիստական պարտիայի XVII համագումարում] (Մտքերի փոխանակություն ՀԿՊ Կենտկոմի և Վերստուգիչ հանձնաժողովի հաշվետու զեկուցման շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1954.- № 42.- 18 փետրվարի.- Էջ 2:

Նոր տվյալներ աստղերի մասին //Սովետական Հայաստան.- 1954.- № 271.- 16 նոյեմբերի.- Էջ 3-4:

Вводный доклад на симпозиуме по эволюции звезд (Доклад на VIII съезде Международного астрономического союза в Риме в 1952 г.).- Москва: Изд-во АН СССР, 1952.- С. 59-91: Происхождение космических лучей: Труды третьего совещания по вопросам космогонии. 14-15 мая 1953 г.- Москва, 1954.- С. 315-317.- Речь при закрытии: [Третьего совещания по вопросам космогонии].

Труды 10-й Всесоюзной астрометрической конференции, состоявшейся в Пулкове 8-11 декабря 1952 г.- Ленинград, 1954.- С. 66-67.- Вопросы астрометрического изучения звездных ассоциаций.

Из речи тов. В. А. Амбарцумяня [на XVII съезде Коммунистической партии Армении]. (Прения по отчетным докладам ЦК КП Армении и Ревизионной комиссии) //Коммунист.- Ереван, 1954.- № 42.- 18февраля.- С. 2.

Кратные системы типа Трапеции //Сообщения Бюраканской обсерватории.- 1954.- Вып. 15.- С. 3-40.

Четвертая Всесоюзная конференция сторонников мира. Москва, 2-4 декабря 1952 года. М., 1954, с. 133-136.– Речь [на четвертой Всесоюзной конференции сторонников мира].

Явление непрерывной эмиссии и источники звездной энергии //Сообщения Бюраканской обсерватории.- 1954.- Вып. 13.- С. 3-35.

Розквiт науки у Вiрменii //Наука i життя.- 1954.- № 11.- С. 28-29.

On Comet-Like Nebulae //Mémoires de la Société Royale des Sciences de Liége. Quatriéme série.- 1954.- Vol. XV.- PP. 458-461.

On the Origin of Stars //Mémoires de la Sosiété Royale des Sciences de Liége. Quatriéeme série.- 1954.- Vol. XIV.- PP. 293-300.

Transactions of the International Astronomical Union: vol. 8. Enghth General Assembly held at Rome 4 Semptember to 13 September 1952.- Cambridge, 1954.- PP. 665-678.

Transactions of the International Astronomical Union: vol. 8. Eighth general Assembly held at Rome 4 September to 13 Semptember 1952.- Cambridge.- 1954.- PP. 596-598.

Transactions of the International Astronomical Union, vol. 8. English General Assembly held at Rome 4 September to 13 Semptember 1952, Cambridge, 1954, p. 17-18.

Transactions of the International Astronomical Union, vol.8. Eighth General Assembly held at Rome 4 September to 13 September 1952. Cambridge, 1954, p. 34-36.- A Statement of the Soviet Delegetion concerning the reasons wich brought to failure the convocation of the 8-th General Assambly of the International Astronomical Union in Leningrad in 1951 (Report of the executive committee 1948-51).


Ատոմային էներգիան և աստրոֆիզիկան: [Ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի՝ Երևանում կարդացած դասախոսության համառոտագրությունը] //Սովետական Հայաստան.- 1955.- № 122.- 25 մայիսի, Էջ 3-4.– Գիտահանրամատչելի գրականություն:

Դեպուտատ Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառը: [ՍՍՌՄ չորրորդ գումարման Գերագույն Սովետի երկրորդ սեսիայում] (Մտքերի փոխանակություն ՍՍՌՄ 1955 թվականի պետական բյուջեի մասին զեկուցման շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1955.- № 35.- 11 փետրվարի.- Էջ 3:

Իսահակյանը մեր ժողովրդի հպարտությունն է //Գրական թերթ.- 1955.- № 40.- 29 հոկտեմբերի.- Էջ 1:

Թումանյան Բ. Ե. Կոսմիկական լաբորատորիաներ /Պատ. խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 1955.- 32 էջ.- Գիտահանրամատչելի սերիա, N 20

Вопросы космогонии: Т. 4. М., 1955, с. 76-86.- О природе кометообразных туманностей.

Некоторые замечания о кратных галактиках (Сообщение на симпозиуме Международного Астрономического Союза в Дублине).- Ереван, [Изд-во АН АрмССР], 1955, с. 3-6

Некоторые замечания о кратных галактиках. (Сообщение на симпозиуме Международного Астрономического Союза в Дублине).- Ереван, [Изд-во АН АрмССР], 1955, с. 7-9

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии 26-29 октября 1954 г. /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955, 520 с.

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии. 26-29 октября 1954 г.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955.- С. 7-8.- Из вступительного слово: [На четвертом совещании по вопросам космогонии].

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии. 26-29 октября 1954 г.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955.- С. 212-213.- Выступление [по докладу Б. А. Воронцова-Вельяминова].

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии. 26-29 октября 1954 г.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955.- С. 344-354.- О природе звезд типа Т Тельца. [Доклады на четвертом совещании по вопросам космогонии].

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии. 26-29 октября 1954 г.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955.- С. 366.- Выступление [по поводу замечаний по докладу "О природе звезд типа Т Тельца"].

Нестационарные звезды: Труды четвертого совещания по вопросам космогонии. 26-29 октября 1954 г.- Москва: Изд-во АН СССР, 1955, с. 509.- Заключительное слово [на четвертом по вопросам космогонии].

К симпозиуму по нестационарным звездам. К IX съезду Международного Астрономического Союза. Дублин, 1955.- Москва, 1955.- С. 5-19.- Звезды типов Тосква Тельца и UV Кита и явление непрерывной эмиссии.

Открытие восстановленной Пулковской обсерватории: Сборник докладов, выступлений, приветствий.- Москва-Ленинград, 1955.- С. 114-115.– [Выступление на торжественном открытии обсерватории в Пулкове].

За дальнейшее развитие науки в Армении (Беседа с президентом Академии наук Армянской ССР академиком В. А. Амбарцумяном) //Коммунист.- Ереван, 1955.- № 167.- 16 июля.- С. 3.

За новый подъем научной работы [Арм. ССР] //Коммунист.- Ереван, 1955.- № 1.- 1 января.- С. 2.

Забота о развитии науки (Заметки депутата) //Правда.- 1955.- № 37.- 6 февраля.- С. 3.

Наука на подъеме (Беседа с президентом Академии наук Армянской ССР академиком В. Амбарцумяном) //Сталинец.- 1955.- № 143.- 30 ноября.- С. 3.

Неустанно бороться за мир //Труд.- 1955.- № 54.- 5 марта.- С. 3.

Новые данные о нестационарных звездах (В мире науки и техники) //Советская культура.- 1955.- № 70.- 4 июня.- С. 3.

Новые институты и секторы Академии (Беседа с президентом Академии наук АрмССР акад. В. А. Амбарцумяном) //Коммунист.- Ереван, 1955.- № 265.- 7 ноября.- С. 3.

Речь депутата В. А. Амбарцумяна: [На заседании второй сессии Верховного совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладу о Государственном бюджете СССР на 1955 год) //Правда.- 1955.- № 39.- 8 февраля.- С. 2.

Речь депутата В. А. Амбарцумяна: [На заседании второй сессии Верховного Совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладу о Государственном бюджете СССР на 1955 год) //Известия.- 1955.- № 32.- 8 февраля.- С. 4.

Речь депутата В. А. Амбарцумяня [на заседании второй сессии Верховного Совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладу о Государственном бюджете СССР на 1955 год) //Коммунист.- Ереван, 1955.- № 35.- 11 февраля.- С. 3.

The phenomenon of continuous emission and sources of stellar energy //Suppl. Nuovo Cimento, Serie X.- 1955.- Vol. 1, N 4.- PP. 1-22.

The phenomenon of continuous emission and sources of stellar energy //Astronomia Popular.- 1955.- N. 2.- PP. 1-12

Stellar Systems of Positive Total Energy (Substance of two Special University Lectures delivered at University College, London, on 1954 November, 10 and 11) //Observatory.- 1955.- Vol. 75, N 885.- PP. 72-78.


Ականավոր մաթեմատիկոսը: (Ա. Լ. Շահինյանի ծննդյան 50-ամյակի առթիվ) /Վ. Հ. Համբարձումյան, Ս. Ն. Մերգելյան, Վ. Սաղաթելյան //Սովետական Հայաստան.- 1956.- № 300.- 27 դեկտեմբերի.- Էջ 3:

Այսօր բացվում է Բյուրականի աստղադիտարանը (Զրույց ակադեմիկոս Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Հայաստան.- 1956.- № 218.- 19 սեպտեմբերի.- Էջ 4:

Բացվեց Բյուրականի աստղադիտարանը (Զրույց ակադեմիկոս Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական դպրոց.- 1956.- № 39.- 21 սեպտեմբերի.- Էջ 1:

Երեք շաբաթ Դեմոկրատական Գերմանիայում: [Զրույց ՍՍՌՄ Գերագույն Սովետի պառլամենտական դելեգացիայի անդման Վ. Համբարձումյանի հետ] //Սովետական Հայաստան 1956.- № 37.- 12 փետրվարի.- Էջ 3:

Ընկ. Վ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայաստանի ԿՊ XVIII համագումարում] (ՍՍՌՄ ժողովրդական տնտեսության զարգացման 1956-1960 թվականների վեցերորդ հնգամյա պլանի վերաբերյալ ՍՄԿՊ XX համագումարի դիրեկտիվների նախագծի քննարկումը) //Սովետական Հայաստան.- 1956.- № 20.- 23 հունվարի.- Էջ 3:

Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի խնդիրները վեցերորդ հնգամյակում (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Հայաստան.- 1956.- № 277.- 29 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի խնդիրները վեցերորդ հնգամյակում (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ) //Սովետական Վրաստան.- 1956.- № 278.- 29 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Арзуманян А. Дружба. Статьи, воспоминания, очерки об армяно-русских культурных связях /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Ереван: Арм. гос. изд-во, 1956.- 432 с.

Арзуманян А. Дружба. Статьи, воспоминания, очерки об армяно-русских культурных связях.- Ереван: Арм. гос. изд-во, 1956.- С. 141-142.– Хранить лучшие традиции русской науки.

Радиоастрономия: Труды пятого совещания по вопросам космогонии. 9-12 марта 1955 г.- Москва, 1956.- С. 413-416.- К вопросу о природе источников радиоизлучения.

Возобновить издание научно-популярного журнала по астрономии: [Письмо в редакцию] //Литературная газета.- 1956.- № 75.- 26 июня.- С. 2.

Из речи тов. В. Амбарцумяна: [На XVIII съезде Коммунистической партии Армении] (Обсуждение проекта Директив ХХ съезда КПСС по шестому пятилетнему плану развития народного хозяйства СССР на 1956-1960 гг.) //Коммунист.- Ереван, 1956.- № 20.- 23 января.- С. 2.

Кратные галактики и радиогалактики. Сообщение 1. О светимостях радиогалактик //Доклады АН АрмССР.- 1956.- Т. 23, № 4.- С. 161-167.

К открытию Бюраканской обсерватории (Беседа с директором обсерватории академиком В. А. Амбарцумяном) //Коммунист.- Ереван, 1956.- № 220.- 19 сентября.- С. 1.

Над чем работают ученые Советской Армении //Дружба народов.- 1956.- № 5.- С. 128-129.

О кратных галактиках //Известия АН АрмССР. Физико-математические, естественные и технические науки.- 1956.- Т. 9, № 1.- С. 23-43.

Point light source in a turbid environment //Contributions du Laboratoire d'Astronomie de Lille.- 1956.- N 4 Bis.- PP. 41-47.

On the Origin of Double Stars //Vistas in Astronomy.- 1956.- Vol. 2.- PP. 1708-1710.


Գիտության զարգացումը Հայաստանում (Զրույց Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ) //Ավանգարդ.- 1957.- № 154.- 24 դեկտեմբերի.- Էջ 3:

Գիտության ծաղկումը //Սովետական մանկավարժ.- 1957.- № 11.- Էջ 50-52:

Դեպուտատ Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառը: [ՍՍՌՄ չորրորդ գումարման Գերագույն Սովետի վեցերորդ սեսիայում] (Մտքերի փոխանակություն ՍՍՌՄ ժողովրդական տնտեսության զարգացման 1957 թվականի պլանի և պետական բյուջեյի մասին զեկուցումների շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1957.- № 35.- 10 փետրվարի.- Էջ 2:

[Սովետական Միության ժողովուրդների կուլտուրայի մասին](Ռուսաստանյան ֆեդերացիան) //Սովետական Հայաստան.- 1957.- № 115.- 17 մայիսի.- Էջ 2:

Некоторые методологические вопросы космогонии.- Москва, 1957.- 16 с.

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 9-16.- Вступительное слово: [На совещании по нестационарным звездам]

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22 сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 64-69.- О плотных облаках релятивистских электронов.

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 70-71.- Об освобождении энергии вспышки под фотосферическими слоями.

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957»- С. 82.- Выступление (по докладу В. А. Домбровского)

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 130.- Выступление (по докладам Г. Аро и Г. Хербига).

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 166.- О знаке энергии звездных ассоциаций.

Нестационарные звезды. Совещание, имевшее место в Бюракане 20-22-го сентября 1956 года.- Ереван, 1957.- С. 180.- Выступление (по докладу Б. А. Воронцова-Вельяаминова).

Труды Института истории, естествознание и техники АН СССР: Т. 17.- Москва, 1957.- С. 485-492.- Бюраканская астрофизическая обсерватория Академии наук Армянской ССР: [Отчет о деятельности] /В. А. Амбарцумян, Л. Мирзоян.

Атом и космос //Советский Союз.- 1957.- № 12.- С. 13-15.

В глубинах Вселенной (О современных исследованиях в области астрономии) //Культура и жизнь.- 1957.- № 1.- С. 6-10.

Гордость советского народа: [Беседа с президентом Академии наук Армянской ССР академиком В. А. Амбарцумяном о запуске первого искусственного спутника Земли] //Коммунист.- Ереван, 1957.- № 238.- 8 октября.- С. 1.

Кратные галактики и радиогалактики. Сообщение II. Голубые выбросы и спутники эллиптических галактик /В. А. Амбарцумян, Р. К. Шахбазян //Доклады АН АрмССР.- 1957.- Т. 25, № 4.- С. 185-192.

О проблеме происхождения звезд //Вестник АН СССР.- 1957.- № 11.- С. 45-57.

Положено начало космическим полетам: [О запуске искусственного спутника Земли] //Правда.- 1957.- № 284.- 11 октября.- С. 3.

Объединить усилия ученых в борьбе за немедленное запрещение ядерного оружия (Заявление группы советских ученых) [Среди подписей: В. А. Абарцумян] //Правда.- 1957.- № 225.- 13 августа.- С. 4.

Расцвет науки: [АрмССР] //Правда.- 1957.- № 261.- 18 октября.- С. 3.

Речь депутата В. А. Амбарцумянa: [На заседании шестой сессии Верховного Совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладам о Государственном плане развития народного хозяйства и Государственном бюджете СССР на 1957 год) //Правда.- 1957.- № 40.- 9 февраля.- С. 2.

Речь депутата В. А. Амбарцумянa:[На заседании шестой сессии Верховного Совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладам о Государственном плане развития народного хозяйства и Государственном бюджете СССР на 1957 год) //Известия.- 1957.- № 34.- 9 февраля.- С. 6.

Речь депутата В. А. Амбарцумянa: [На заседании шестой сессии Верховного Совета СССР четвертого созыва] (Прения по докладам о Государственном плане развития народного хозяйства и Государственном бюджете СССР на 1957 год) //Коммунист.- Ереван, 1957.- № 35.- 10 февраля.- С. 2.

Славный юбилей (Город русской славы, город великого Ленина. К 250-летию) //Коммунист.- Ереван, 1957.- № 147.- 23 июня.- С. 3.

Труды армянских ученых: [Беседа с президентом акад. наук АрмССР В. А. Амбарцумяном] //Наука и жизнь.- 1957.- № 7.- С. 24.

Теоретическая астрофизика.- Berlin: Veb Deutscher Verlag der Wissenschaften, 1957.

Ядерные процессы в звездах.- Москва, 1957.- С. 226-232.- On the Origin of Stars.

T Tauri and UV Ceti stars and the phenomenon of continuous emission: International Astronomical Union Symposium, № 3, Non-stable Stars.- 1957.- PP. 177-185.


Աստղագետների միջազգային 10-րդ համագումարում: [Զրույց միջազգային աստղագիտական միության 10-րդ համագումարի կազմակերպչական կոմիտեյի նախագահ, ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հետ] //Ավանգարդ.- 1958.- № 101.- 23 օգոստոսի.- Էջ 1:

Բաց նամակ Ֆրանսիայի գրողներին և կինեմատոգրաֆիստներին: [Ստորագր.՝ Վ. Համբարձումյան, Ն. Հարութունյան, Վ Վաղարշյան և ուրիշ.] //Սովետական սրվեստ.- 1958.- № 3.- Էջ 29-30:

Ընկ. Վ. Հ. Համբարձումյանի ճառը: [Հայկական ՍՍՌ չորրորդ գումարման Գերագույն Սովետի յոթերորդ սեսիայում] (Մտքերի փոխանակություն Հայկական ՍՍՌ բնության պահպանման մասին Հայկական ՍՍՌ Մինիստրների Սովետի նախագահի տեղակալ, դեպուտատ Ա. Կ. Շեկոյանի զեկուցման շուրջը ) //Սովետական Հայաստան.- 1958.- № 115.- 17 մայիսի.- Էջ 2-3:

Ընկ. Վ. Համբարձումյանի ճառից: [Հայաստանի Կոմպարտիայի XIX համագումարում] (Մտքերի փոխանակություն ՀԿՊ ԿԿ-ի և Վերստուգիչ հանձնաժողովի հաշվետու զեկուցումների շուրջը) //Սովետական Հայաստան.- 1958.- № 26.- 30 հունվարի.- Էջ 3-4:

Թումանյան Բ. Ե. Հայկական նորահայտ աստղագիտական գործիք /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Հայպետհրատ, 1958.- 34 էջ:

Х Международный астрономический съезд (Беседа с председателем оргкомитета Х Международного астрономического съезда академиком В. А. Амбарцумяном) //Известия.- 1958.- № 192.- 12 августа.- С. 6.

Борьба арабов завершится победой //Коммунист.- Ереван, 1958.- № 97.- 24 апреля.- С. 3.

Гигантское космическое мероприятие: [Исследования верхних слоев атмосферы с помощью искусственных спутников Земли] //Известия.- 1958.- № 69.- 21 марта.- С. 4.

Год великих открытий: [Новогоднее поздравление] //Комсомолец.- 1958.- № 1.- 1 января.- С. 2.

Из речи тов. В. А. Амбарцумяна: [На XIX съезде Коммунистической партии] (Прении по отчетным докладам ЦК Коммунистической партии Армении) //Коммунист.- Ереван, 1958.- № 26.- 30 января.- С. 4.

Кратные галактики и радиогалактики. Сообщение III. О двухядерных галактиках //Доклады АН АрмССР.- 1958.- Т. 26, № 2.- С. 73-76.

Кратные галактики и радиогалактики. Сообщение IV. Голубые объекты окoло эллиптических галактик /В. А. Амбарцумян, Р. К. Шахбазян //Доклады АН АрмССР.- 1958.- Т. 26, № 5.- С. 277-279.

Международный астрономический съезд //Правда.- 1958.- № 223.- 2 августа.- С. 4.

Разговор о мироздании //Техника молодежи.- 1958.- № 1.- С. 9.

Науке нужен мир //Космос.- 1958.- 12 августа.- С. 1.

Открытое письмо литераторам и кинематографистам Франции: [О постановке совместного фильма о Мисаке Манушяне. Среди подписей: В. А. Амбарцуян] //Искусство кино.- 1958.- № 1.- С. 18-19.

Поздравительная телеграмма: [В связи ц 20-летием газеты "Комсомолец"] //Комсомолец.- 1958.- № 54.- 29 апреля.- С. 2.

Речь В. А. Амбарцумянa: [На заседании седьмой сессии Верховного Совета Армянской ССР четвертого созыва] (Прения по докладу об охране природы Армянской ССР) //Коммунист.- Ереван, 1958.- № 115.- 17 мая.- С. 2.

On the Evolution of Galaxies: Report presented to the Solvey Conference of 1958.- Yerevan, 1958.- 28 p.

On the Evolution of Galaxies: [Onzieme conseil de physique tenu a l'Universite de Bruxelles du 9 au 13 juin 1958].- Bruxelles: Editions Stoop, 1958.- 39 p.

Theoretical astrophysics.- London-New York -Paris-Los Angeles, Pergamon Press, 1958.

On the problem of the origin of stars //Pokroky matematiky, fysiky a astronomie.- 1958.- N 3.- S. 312-323.

Tremendous Achievements //Moscow News.- 1958.- N 68.- 23 july.- P. 2.


Беспримерный научный подвиг: Материалы газеты "Правда" о трех советских космических ракетах.- Москва: Физматгиз, 1959.- С. 135.- Осуществляется дерзновенная мечта.

Внегалактическая астрономия и космология: Труды шестого совещания по вопросам космогонии.- Москва, 1959.- С. 5-18.- О некоторых данных внегалактической астрономии.

Газета "Правда" об Армении: Сборник.- Ереван: Айастан, 1973.- С. 283-284.- Раскроются новые тайны Вселенной.

Философские проблемы современного естествознания: Труды Всесоюзного совещания по философским вопросам естествознания АН СССР.- Москва, 1959.- с. 268-290.- Некоторые методологические вопросы космогонии; Заключительное слово.- С. 575-576.

Далекие миры: [К проблеме излучения внешних галактик] //Известия.- 1959.- 28 ноября.- № 282.

Наука о Вселенной и религия //Наука и религия.- 1959.- № 1.- С. 9-12.

Некоторые вопросы космогонической науки //Коммунист.- Ереван, 1959.- № 8.- С. 86-96.

Новые исследования армянских астрофизиков //Советская Эстония.- 1959.- № 176.- 29 июля.

Раскроются новые тайны Вселенной //Правда.- 1959.- № 364.- 30 декабря.

Ефремов И. Критический туман вокруг "Туманности Андромеды": [Научно-фантастический роман.] //Литературная газета.- 1959.- № 107.

Торжество советской науки и техники: [О первой искусственной планете] //Правда.- 1959.- № 5.- 5 января.

Stellar associations //Endeavour.- 1959.- Vol. 18, N 69.- PP. 45-51.


Գիտությունը Հայաստանում 40 տարում.- Երևան: ԳԱ հրատ., 1960.- 75 Էջ:

Գիտության զարգացումը Սովետական Հայաստանում 40 տարվա ընթացքում //Պատմաբանասիրական հանդես.– 1960.– № 4.– Էջ 3-19:

ժողովրդի բարօրության համար: [Գիտությունների ակադեմիայի դերը ժողտնտեսության զարգացման գործում] //Սովետական Հայաստան.- 1960, № 10.- Էջ 31-33:

Астрономия в СССР за сорок лет. 1917-1957: Сборник статьей.- Москва: Физматгиз, 1960.- С. 347-363.- Космология.

Наука в Армении за 40 лет.- Ереван: Армгостехиздат, 1960.- 67 с.

Научные труды в двух томах.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1960.- Т. 1.- 430 с.; Т. 2.- 361 с.

Хранить лучщие традиции русской науки: Кн. 2.- Ереван: Арм. гос. изд., 1960.- С. 5-6

Радио и телевидение в СССР.- Москва, 1960.- С. 14-15.- Источник знаний:(О значении радио и телевидения).

Труды всесоюзного совещания по теории вероятностей и математической статистике.- Ереван, 1960.- С. 11-14. Вступительное слово: [На Всесоюзном совещании по теории вероятностей и математической статистике].

Труды Всесоюзного совещания по теории вероятностей и математической статистике.- Ереван, 1960.- С. 139-142.- О флуктуациях в видимом распределении звезд.

Труды Второго съезда Всесоюзного астрономо - геодезического общества, 25-31 января 1955 г.- Москва, 1960.- С. 38-48.- Проблемы современной астрофизики.

К проблеме механизма возникновения звезд в звездных ассоциациях: Третий симпозиум по космической газодинамике 24-29 июня 1957 г.- Москва, 1960.- С. 65-71.

Мустель Э. Р. Звездные атмосферы: Проблемы теоретической астрофизики /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Физматгиз, 1960.- 444 с.

Блестящий эксперимент: [О запуске космического корабля] //Наука и жизнь.- 1960.- № 9.- С. 3.

Наука в Советской Армении за 40 лет //Коммунист.- Ереван, 1960.- 27 октября.- № 256.- С. 2-3.

Новые вычислительные [электронные] машины //Коммунист.- Ереван, 1960.- № 181.- 31 июля.- С. 2.

О вырожденном сверхплотном газе элементарных частиц /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян //Астрономический журнал.- 1960.- Т. 37, вып. 2.- С. 193-209.

Праздник ученых Советской Армении //Вестник АН СССР.- 1960.- № 12.- С. 37-40.

[Речь В. А. Амбарцумяна на совместном заседании Совета Союза и Совета Национальностей Верховного Совета СССР 6-ого мая 1960г.] //Правда.- 1960.- 7 мая; Известия.- 1960.- 7 мая; Коммунист.- Ереван, 1960.- № 109.- 8 мая.

Решена задача огромной важности: [Об освоении космоса] //Правда.- 1960.- № 237.- 24 августа.

On the evolution of stellar systems //Quarterly journal of the Royal Astronomical Society.- London.- 1960.- vol. 1, N 2.- p 152-163.


Во имя жизни: Новый полет в космос.- Москва: Воениздат, 1961.- С. 159-162.

[Выступление в прениях по докладу М. В. Келдыша "Советская наука и строительство коммунизма"]: Всесоюзное совещание научных работников в Кремле. 12-14 июня 1961г. (Стенограммы, материалы) //Вестник АН СССР.- 1961, № 7.- С. 57-59.

[Выступление в прениях по докладу М. В. Келдыша "Советская наука и строительство коммунизма"]: Всесоюзное совещание научных работников в Кремле. 12-14 июня 1961г. (Стенограммы, материалы).- Москва: [ВИНИТИ], 1961.- С. 113-118.

Всехсвятский С., Казютинский В. Рождение миров /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Гостполитиздат, 1961.- 174 с.

Положено начало космическим полетам: Наши космические пути.- Москва: Советская Россия, 1962.- С. 126-128.

Ради жизни. 700 тысяч километров в космосе: [Спец. вып.].- Москва: Известия, 1961.- С. 59-63.

Успехи современной науки и религия АН СССР.- Москва, 1961.- С. 36-46.- Новейшие достижения астрономии и борьба против современного фидеизма.

Гурзадян Г. А. Планетарные туманности /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва, 1962.- 384 с.

Внутреннее строение гиперонных конфигураций звездных масс /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян //Астрономический журнал.- 1961.- Т. 38, вып. 6.- С. 1016-1024.

Искать большое в малом //Техника- молодежи.- 1961, № 9.- С. 14.

Международный форум астрономов: К итогам IX съезда Международного астрономического союза. Беркли (США) //Правда.- 1961.- № 248.- 4 сентября.

Наука земная, наука звездная //Литературная газета.- 1961.- № 133.

О некоторых вопросах развития науки и высшего образования /В. А. Амбарцумян, Н. Х. Арутюнян //Коммунист.- Ереван, 1961.- № 277.- 1 декабря.- С. 3.

О равновесных конфигурациях сверхплотных вырожденных газовых масс //Астрономический журнал.- 1961.- Т. 38, вып. 5.- C. 785-797.

Об эволюции звездных систем //Известия АН АрмССР. Серия физико-математических наук.- 1961.- Т. 14, № 3.- C. 163-176.

Рождение миров (Философские проблемы современной космогонии) /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Госполитиздат, 1961.- 174 с.

[Ученые Академии наук Армянской ССР к XXII съезду КПСС] (Говорят президенты) //Наука и жизнь.- 1961.- № 10.- С. 14-15.

Человек будет активно воздействовать на явления в космосе: Техника -молодежи (Москва).- 1961, № 1.- С. 14

Человечество восхищено подвигом советских ученых: [О запуске четвертого космического корабля] //Экономическая газета.- 1961.- № 60.- С. 1.

Instability phenomena in systems of galaxies //The astronomical journal.- New York.- 1961.- Vol. 66, N 10.- PP. 536-540.


Աստրոֆիզիկայի զարգացումը Սովետական Հայաստանում (Պատմական ակնարկ) /Վ. Հ. Համբարձումյան, Լ. Վ. Միրզոյան //Բնագիտության և տեխնիկայի պատմությունից: Գիտական աշխատությունների Ժողովածու.- 1962.- Հ. 2.- Էջ 21-44:

Ակադեմիայի նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի ներածական խոսքից: [ԳԱ 1962 թ. մարտի 23-ի տարեկան ընդհանուր ժողովում] //ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր. Հասարակական գիտություններ.- 1962.- № 5.- Էջ 75-79:

Հայ գրի և դպրության մեծ հիմնադիրը: [Մեսրոպ Մաշտոցի ծննդյան 1600-ամյակի առթիվ] //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1962.- № 3.- Էջ 3-15:

Большая Вселенная //Известия. Московский вечерний выпуск.– 1962.- № 158.- 5 июля.

Веление времени: [О работе республиканских академий] //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1962.- № 297.- 15 декабря.

К международному форуму астрономов //Коммунист.- Ереван, 1962.- № 204.- 30 августа.- С. 3.

Мы видим новые горизонты: [К осуществлению группового космического полета кораблей "Восток-3" и "Восток-4"] //Природа.- 1962.- № 9.- С. 16.

Проблемы внегалактических исследований //Вопросы космогонии.- 1962.- Т. 8.- С. 3-26.

Тайны Вселенной: Перспективы развития астрономии в СССР //Советская Киргизия.- 1962.- № 5.- 6 января.

Multicolour photography of galaxies at the Criman ofservatory: International Astronomical Union. Symposium N 15.- Cambridge: UniV. press, 1962.- PP. 177-178.

Problems of extra-galactic research: Proceedings of the eleventh General Assembly, Berkeley, 1961. London, New York, Acad. press, 1962 //Transactions of the International Astronomical Union.- 1962.- Vol. 11, B.- PP. 145-160.


Всехсвятский С., Казютинский В. Ражданеть на световете.- София, 1963.- С 3-4.- Предговор; То же на румин. яз. Prefat a.-p.3-4.

Глазами ученого: От земли до галактик, к ядру атома, от атома до молекулы, от молекулы до организма /В. А. Амбарцумян, Э. Азратян.- Москва: Изд-во АН СССР, 1963.- 739 с.

Философские проблемы физики элементарных частиц.- Москва, 1963.- С. 36-46.- Проблемы современной астрономии и физика микромира.

Речь на совместном заседании Совета Союза и Совета Национальностей Верховного Совета СССР 13 декабря 1692 г.: Заседания Верховного Совета СССР Шестого созыва. Вторая сессия.- Москва, 1963.- С. 523-528.

Вечное омоложение: О научных успехах за истекший год, о новых именах в науке //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1963.- № 307.- 30 декабря.

Выступление на обсуждении доклада Л. Ф. Ильичева. Методологические проблемы естествознания и общественных наук //Вестник АН СССР.- 1963.- № 11.- С. 47-48.

Исторический документ подписан!: К достижению соглашения о прекращении испытаний ядерного оружия в воздухе, космическом пространстве и под водой //Коммунист.- Ереван, 1963.- № 184.- 6 августа.- С. 3.

Мир далеких галактик //Наука и жизнь.- 1963.- № 3.- С. 85-90.

На путях коллективного творчества //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1963.- № 48.- 25 февраля.

О взрывах в галактиках: Беседа //Коммунист.– Ереван.- 1963.- № 246.- 19 октября.- С. 3.

По следам звездных катастроф: Беседа о вспышках сверхновых звезд //Советская Латвия.- 1963.- № 206.- 31 августа.

По следам звездных катастроф: Беседа о вспышках сверхновых звезд //Советская Литва.- 1963.- № 204.- 31 августа.

Проблемы современной астрономии и физика микромира //Вопросы философии. АН СССР.- 1963.- № 6.- С. 45-52.

Раскрывая закономерность Вселенной //Природа.- 1963.- № 12.- С. 21-23.

Сверхассоциации в отдаленных галактиках /В. А. Амбарцумян, С. Г. Искударян, Р. К. Шахбазян, К. А. Саакян //Сообщение Бюраканской обсерватории.- 1963.- Вып. 33.- С. 3-18.

Современное состояние теории сверхплотных небесных тел /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян //Вопросы космогонии. АН СССР. Астрон. совет.- 1963.- Т. 9.- С. 91-131.

Содружество ученых: [Сотрудничестве и взаимопомощи ученых республик Закавказия] /В. А. Амбарцумян, Н. И. Мусхелишвили, З. И. Халилов //Коммунист.- Ереван, 1963.- № 82.- 6 апреля.- С. 3.

Судьбы звезд //Комсомолская правда.- 1963.- № 241.- 12 октября.

Probleme der extragalaktischen Forschung //Naturwissenchaftliche Rundschau.- Stuttgart.- 1963.- Bd. 16, N 11.- S. 423-435.

The study of distant galaxies //Journal of the British Astronomical Association.- 1963.- Vol. 73, N 6.- P. 235-237.


Աստղագիտությունն ընդդեմ ֆիդեիզմի.- Երևան: ԳԱ հրատ., 1964.- 25 էջ:

Գալակտիկաները և նրանց կորիզները //Գիտություն և տեխնիկա.- 1964.- № 1.- Էջ 1-14:

В безбрежные просторы Вселенной: День нынешней и день грядущий.- Москва: Молодая гвардия, 1964.- С. 229-236.

Земля во Вселенной.- Москва: Мысль, 1964.- С. 81-104.- О природе и эволюции галактик.

Методологические проблемы науки.- Москва, 1964.- С. 193-196.- Марксистско-ленинская методология и прогресс науки: Выступление на заседании Президента АН СССР.

[Выступление в прениях по докладам о состоянии и развитии науки в 1963г на Общем собрании АН СССР 3-5 февраля 1964 г.] //Вестник АН СССР.- 1964.- № 4.- С.79-80.

К задаче многократного рассеяния света в плоскопараллельной среде с внутренним отражением от граничной поверхности: Ученые записки Ленинградского университета //Труды Астрономической обсерватории ЛГУ. Серия математических наук.- 1964.- Т. 20, № 323.- С. 3-11.

Как рождаются звезды //Коммунист.- Ереван, 1964.- № 147.- 23 апреля.- С. 3.

Новое о строении галактик //Московский комсомолец.- 1964.- № 3.- 4 января.

Новое о строении галактик //Советская Киргизия.- 1964.- № 5.- 7 января.

[О рождении звезд и галактик] //Неделя.- 1964.- № 7.- С. 4.

Об одной задаче нелинейной теории рассеяние света в мутной среде //Доклады АН ССР.- 1964.- Т. 38, вып. 4.- С. 225-230.

Об одном случае просветления среды под воздействием излучения //Доклады АН АрмССР.- 1964.- Т. 39, вып 3.- С. 159-165.

Путеводная звезда научного познания //Природа.- 1964.- № 4.- С. 27-28.

Рождения и эволюция галактик и звезд: [Сборник статей].- Москва: Знание, 1964.- С. 3-9.- Рождение и эволюция звезд.

Содружество астрономов мира //Коммунист.- Ереван, 1964.- № 86.- 10 апреля.- С. 4.

Содружество ученых: [О космических исследованиях] //Полярная правда.- Мурманск, 1964.– № 89.- 12 апреля.

Тайны Вселенной: [Об изучении ядер галактик] //Правда.– 1964.– № 235.- 22 августа.

Эволюция астрономии: Актуальные проблемы науки. (Беседа 3). Рождение и эволюция галактик и звезд //Наука и жизнь.– 1964.– № 6.– С. 3-5.

Это будет интересно: [О предстоящем XII съезде Международного астрономического союза] (Беседа) //Коммунист.– Ереван.- 1964.– № 200.- 23 августа.- С. 4.

Csillagaszati èvkönyv. Az 1965 evre.– Budapest: Gondolat Kiadó, 1964.– PP. 131-134.- A modern csillagászat ès a mikrofizika problèmái.

How stars come into being //Journal of the British Astronomical Association.- 1964.- Vol. 75, N 1.- PP. 60-62.

La cooperation des savants //Etudes sovietiques.- Paris.- 1964.- N 194.- PP. 26-27.

The Galaxy and the Magellanic Clouds. IAU-URSI symposium N 20, Canberra, March 18- 28, 1963 /Ed. fy F. I. Kerr, A.W. Rodgers.- Conberra.- 1964.- PP. 122-126.- Superassociations in distant galaxies.


Եղեռն և վերածնունդ //ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր. Հասարակական գիտություններ.- 1965.- № 4.- Էջ 23-36:

Եղեռն և վերածնունդ: Մեծ եղեռնի 50 տարին //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1965.- № 2.- Էջ 41- 54:

Մեծ եղեռնը: Մեծ եղեռնի 50 տարին //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1965.– № 1.- Էջ 19-20:

Внеземные цивилизации: Труды совещания (Бюракан, 20-23 мая 1964 г.).- Ереван, 1965.- С. 7-11, 73, 77.- Вступительное слово.

Внеземные цивилизации: Труды совещания (Бюракан. 20-23 мая 1964 г.).- Ереван, 1965.– С. 136-142.- Дискуссия [по вопросу "Проблема космической лингвистики": Выступления.

Об эволюции галактик: Наука и человечество. 1965 г. //Международный ежегодник.– Москва: Знания, 1965.- С. 347-35.

Проблемы гравитации: Тезисы докладов Второй советской гравитационной конференции.– Тбилиси, 1965.- С. 202-203.- Ядра галактик и их активность

Выступление по докладу Л. А. Арцимовича на заседании Президента АН СССР в декабре 1964 г., посвященном обсуждению работы Отделения общей физики //Вестник АН СССР.- 1965.- № 6.- С. 27-29.

Горизонты науки Армении //Коммунист.- Ереван, 1965.- 30 мая, № 126.- С. 2.

Замечание по вопросу о частоте сверхновых: О статье Б.В. Кукуркина, в настоящем номере, с. 465-471 //Астрофизика АН АрмССР.- 1965.- Т. 1, вып. 4.- С. 473-474.

Краткое изложение доклада В. Амбарцумяна на заседании Перзидиума АН СССР 5 марта 1965 г о деятельности АН АрмССР //Вестник АН СССР.- 1965.- № 6.- С. 21-24.

Мы - впереди!: [О космическом полете корабля "Восход- 2"] //Правда.- 1965.- № 79.- 20 марта.

Новое пополнение Академии наук Армянской ССР //Коммунист.- Ереван, 1965.- № 73.- 28 марта.

О дефекте массы барионных звезд /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян //Астрофизика.- 1965.- Т. 1, вып. 1.- С. 7-21.

[О деятельности Академии наук Армянской ССР. Доклад В. А. Амбарцумяна на заседании Президиума АН СССР 5 марта 1965 г. Краткое изложение] // Вестник АН СССР.- 1965.- № 6.- С. 21-24.

Окно в бесконечность: [О достижениях современной астрономии и астрофизик] //Правда.- 1965.- № 167.- 16 июня.

[О новом в астрономии. Беседа] //Советская Россия.- 1965.– № 218.- 15 сентября.

Основная проблема космогонии //Наука и жизнь.– 1965, № 8.- С. 26-29.

Покорение Галактики: [Беседа] //Комсомольская правда.– 1965.- № 184.- 7 августа.

Проблемы Большой Вселенной //Известия. Московский вечерний выпуск.– 1965.- № 9.– 12 января.

Kosmsgoonia pohiprobleem //Tehnika ja tootmine.- Tallin.- 1965.- N 11.- S. 518-519.

On the Nuclei of Galaxies and their Activity //The structure and Evolution of Galaxies.- London-New York-Sydney.- 1965.- PP. 1-16.

Uber die Evolution der Galaxien //Naturwissenschaften.- 1965.- Bd. 52, N 20.- S. 545-549.


Գալակտիկաներ.- Երևան: Հայաստան, 1966.- 72 Էջ:

Նոր հայտնագործություններ` նոր պրոբլեմներ //Գիտություն և տեխնիկա.- 1966.- № 7.- Էջ 1-4:

Звезды и Вселенная.- Москва: Знание, 1966.- С. 3-9.- Звезды, галактики, Вселенная.

Земля и люди.– Москва: Мысль, 1966.- С. 175.- Золото и молибден Армении.

Луна открывается людям.- Москва: Политиздат, 1966.- С. 97.- [Мягкая посадка автоматической станции "Луна-9" на поверхность Луны- крупная победа советской науки и техники].

Теория звездных спектров.- М.: Наука, 1966.- С. 91-104.- О некоторых нелинейных задачах теории переноса излучения.

Будущее науки. Перспективы. Гипотезы. Нерешенные проблемы: Ежегодник.- Москва: Знание, 1966.- С. 92-100.- Основная проблема космогонии.

Проблемы звездной астрономии.- Москва: Знание, 1966.- С- 3-11.- Проблемы звездной астрономии.

Эврика. 1966 год: Сборник статей /Сост.: В. А. Амбарцумян, Н. Лазарев, А. Ливанов.- Москва: Молодая гвардия, 1966.- 360 с.

Философские вопросы современной физики.- Москва: Наука, 1966.- Вып. 2.- С. 92-95.- Принцип развития в астрономии. [Тезисы].

Академик Н. М. Сисакян: [Некролог] //Вестник АН СССР.- 1966.- № 3.- С. 3-4.

Бюраканская астрофизическая обсерватория /В. А. Амбарцумян, Н. Ливанова //Природа.- 1966.- № 7.- С. 41-49.

Еще одна тайна галактик //Коммунист.– Ереван.- 1966.- № 4.- 6 января.- С. 3.

Наука и будущее //Советская Россия.- 1966.- № 73.- 29 марта.

Новые открытия - новые проблемы //Земля и Вселенная.- Москва.- 1966.- № 3.- С. 3-6.

[О Бюраканском симпозиуме] //Коммунист.- Ереван, 1966.- № 112.- 15 мая.- С. 4.

"Острова" Вселенной: (Сквозь миллиарды световых лет) //Смена.- 1966.- № 1.- С. 24.

Парадоксы сверхгигантских галактик //Московский комсомолец.- 1966.- № 67.- 22 марта.

У колыбели звезд /В. А. Амбарцумян, Н. Иванова //Неделя.- 1966.- № 27.- С. 7.

Эффективность научных исследований //Литературная газета.- 1966.- № 25.

Halton Arp. Atlas of Peculiar galaxies /Published by the California Institute of technology.- Pasadena.- 1966.- Reviw //Astrophysics.- 1966.- Vol. 2, Issue 3.- PP. 373-378.

Some remarks on the nature of the nuclei of galaxies: Proceedings of the twelfth General Assembly, Hamburg, 1964.– London - New York: Acad. press, 1966.- PP. 578-581.


Աստղաֆիզիկայի զարգացումը Սովետական Հայաստանում (Պատմական ակնարկ) /Վ. Հ. Համբարձումյան, Լ. Վ. Միրզոյան //Գիտություն և տեխնիկա.- 1967.- № 11.- Էջ 2-15.

Դեպի գիտության նոր բարձունքնԵրևան //Սովետական Հայաստան.- 1967.- № 95.- 22 ապրիլի:

Հոկտեմբերը և գիտության զարգացումը Հայաստանում //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1967.- № 4.- Էջ 3-10:

Всехсвятский С. К. Природа и происхождение комет и метеорного вещества /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Происвещение, 1967.- 181 с.

Структура и формы матер /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.- Москва: Наука, 1967.- С. 360-398.- Метагалактика и Вселенная.

Октября и научный прогресс: Кн. 1.- Москва: АНН, 1967.- С. 71-85.- Некоторые особенности современного развития астрофизики.

[Выступление на Годичном общем собрании АН Армянской ССР. Ереван, 1967 г. Краткое изложение] //Литературная Армения.- 1967, № 5.- С. 115.

Глубины неспокойных галактик //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1967.- № 125.- 29 мая.

Еще шаг во Вселенную. Полет корабля "Союз-1" //Правда.- 1967.- № 114.- 24 апреля.

Наук возвышенные цели: Проблема отбора молодежи в науку //Правда.- 1967.– № 229.- 17 августа.

Наука возрожденного народа //Промышленность Армении.- 1967.- № 11.- С. 15-17.

Новое "окно во Вселенную": О возникновении новой отрасли науки о Вселенной -радиастрономии //Учительская газета.- Mосква.- 1967.- № 96.- 12 августа.

О планах и задачах журнала "Промышленность Армении" //Промышленность Армении.- 1967.- № 9-10.- С. 87-88.

Смотр Вселенной: О работе XIII генеральной ассамблеи Международного астрономического союза //Известия. Московский воскресний выпуск.– 1967.- № 208.- 2 сентября.


Հայկական ՍՍՀ «Գիտելիք» ընկերության վարչության հաշվետու զեկուցումը ընկերության VIII համագումարին: (18 մայիսի 1968թ.).- Երևան, 1968.- 62 էջ:

Տիեզերքի էվոլյուցիայի պրոբլեմները: Միջազգային աստղագիտական համագումարներում ու գիտաժողովներում կարդացած զեկուցումների և ելույթների ժողովածում /Վ. Հ. Համբարձումյան, Լ. Վ. Միրզոյան.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, 1968.- 293 էջ:

Թումանյան Բ. Հայ աստղագիտության պատմություն: [XIXդ. սկզբից մինչև 1920 թ.] /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Միտք, 1968.- 338 էջ:

Քսանհինգամյա պանծալի ճանապարհ (ՀՍՍՀ ԳԱ 25-ամյա գործունեության մասին) //Սովետական Հայաստան.- 1968.- 29 նոյեմբերի

Казютинский В. В. Революция в астрономии /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Знание, 1968.

Нестационарные явления в Галактиках: Симпозиум МАС N 29 Бюракан, 4-12 мая, 1966.- Ереван, 1968.- С. 11-20.- Об активности ядер галактик.

Нестационарные явления в Галактиках: Симпозиум МАС N 29 Бюракан, 4-12 мая, 1966 /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Ереван, 1968.- 477 с.
Проблемы эволюции Вселенной: Сборник докладов и выступлений на междунар. астрон. съездах и конференциях.– Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1968.- 236 с.


Академия наук Армянской ССР за 25 лет.– Ер., 1968.- С. 19-42.- Астрофизика /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян.

За высокий уровень пропаганды политических и научных знаний: Отчетный доклад на VIII съезде Общества "Знание" АрмССР //Коммунист.- Ереван, 1968.- № 115.- 19 мая.- С. 1-2.

Загадки далеких галактик //Труд.- 1968.- № 187.- 11 августа.

Мир галактик и его законы //Наука и религия.- 1968.- № 12.- С. 4-9. ... Мы будем все глубже и глубже проникать в мировое пространство //Литературная Армения.- 1968, № 11.- С. 92-95.

Наука возрожденного народа: Армянского народа //Наука и жизнь.- 1968.- № 9.- С. 46-48.

Наука производству, производство - науке: Ответы на вопросы журнала "НТО СССР" //Научно-технические общества СССР.- Москва.- 1968, № 3.- С. 28-29.

Нестационарные объекты во Вселенной и их значение для космогонии //Земля и Вселенная.- 1968.- № 4.- С. 2-10.

Перспективы астрофизики: Беседа //Наука и религия.- 1968.- № 12.- С. 26-30.

Современное естествознание и философия: Доклад на XIV международном философском конгрессе (Вена, 1968г.) //Успехи физических наук.- 1968.- Т. 96, вып. 1.- С. 3-19.

Тылы науки //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1968.- № 166.- 17 июля.

Хранить замечательные традиции: О русском астрофизике А. А. Белопольском //Промышленность Армении.- 1968.- № 8.- С. 39.

Contemporary natural science and philosophy //Akten des XIV. Internationalen Kongresses fur philosophie.- Bd 1.- Wien, Verl. Herder.- 1968.- S. 513-535.

Philosophical problems of elementary particle physics.- Moscow: Progress, 1968.- PP. 44-55.- Problems of modern astronomy and the physics of the microworld.


Ակադեմիայի 25 տարին և նրա հերթական խնդիրները //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1969.- № 2.- Էջ 3-14:

Համազգային մեծ բանաստեղծը: Հովհ. Թումանյանի ծննդյան 100-ամյակը //Լրաբեր հասարակական գիտությունների.- 1969.- № 9.- Էջ 3-4:

Диалектика в современной астрономии: Ленин и современное естествознание /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.- Москва: Мысль, 1969.- С. 230-255.

Звезды. Туманности. Галактики: Труды симпозиума посвященного 60-лкетию академика В. А. Амбарцумяна.- Ереван: АН АрмССР, 1969.- С. 283-292.- К статистике вспыхивающих объектов.

Марксистско-ленинская философия и современное естествознание //Коммунист.- 1969, № 18.- С. 27-41

На магистралях познания //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1969.- № 243.- 13 октября.

Наука Армении на подъеме.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1969.- 34 с.- Ленинские дни науки Армении.

Наука и человечество. 1969. Международный ежегодник.- Москва: Знание, 1969.- С. 313-327.- О ядрах галактик.

О подготовке научных кадров: Наука сегодня /В. А. Амбарцумян, Б. А. Фролов.- Москва: Молода гвардия, 1969.- С. 162-165.- Наук возвышенные цели.

Одиноко ли человечество во Вселенной? //Литературная газета.- 1969.- № 9.- С. 10-11.

Проблемы современной космогонии.- Москва: Наука, 1969.- С. 5-18.- Нестационарные объекты во Вселенной и их значение для космогонии.

Проблемы современной космогонии /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Наука, 1969.- 351 с.

Союз науки мира: Беседа //Московская правда.– 1969.- № 248.- 22 октября.

Проблемы современной космогонии /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Г. С. Саакян.- Москва, 1969.- С. 172-239.- Теория сверхплотных небесных тел.

Ядра галактик //Вестник АН СССР.- 1969.- № 2.- С. 20-35.

Ядра галактик //Земля и вселенная.– 1969.- № 2.- 25-34.

Struktur und Formen der Materie. Dialektischer Materialismus und moderne Natuwissenschaft //V. A. Ambartsumyan, W. W. Kasujtinski.– Berlin: VEB Deutsch. Verl. Wiss, 1969.- S. 322-349.- Metagalaxis und Weltall.


Մարքսիստական-լենինյան փիլիսոփայությունը և ժամանակակից բնագիտությունը.- Երևան, 1970.- Էջ 36:

Առաքելյան Մ. Ա., Թովմասյան Հ. Մ., Միրզոյան Լ. Վ. Աստղագիտություն: Ձեռնարկ միջն. դպր. 10-րդ դասարանի համար /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Լույս, 1970.- 207 Էջ:

Գալակտիկաների խորհրդավոր աշխարհը //Լենինյան ուղիով.- 1970.- № 5.- С. 103-105.

Գիտության զարգացումը Սովետական Հայաստանում //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1970.- № 4.- Էջ 23-28:

Վ. Ի. Լենինը և բնագիտությունը //Լրաբեր հասարակական գիտությունների.-1970.- № 4.- Էջ 11-18:

К пленуму Астрономического совета Академии наук в Бюракане (апрель, 1970г): [Тезисы докладов].- Ереван, 1970.- С. 1-3.- Ленинские идеи в развитии естествознания и современные представления о Вселенной.

Казютинский В. В. Философские проблемы космологии /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Знание, 1970.

Ленин и современная наука: Кн. 2. Ленинские идеи и современное естествознание: Расцвет науки в союзных республиках.- Москва: Наука, 1970.- С. 594-607.- Наука Советской Армении.

Проблемы астрономии и геодезии: Труды IV съезда Всесоюзного астрономогеодезического общества (Рига, октябрь, 1965г).- Москва: Наука, 1970.- С. 5-9.- Перспективы развития современной астрофизики.

Юркина Г. Из школы во Вселенную.- Москва: Молодая Гвардия, 1970.- С. 52-55.- Одиноко ли человечество во Вселенной?

Беспредельны возможности научного творчества //Промышленность Армении.- 1970.- № 1.- С. 8-11.

Быть с веком наравне //Учительская газета.- 1970.- № 280.- 5 ноября.

Вспыхивающие звезды в Плеядах /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Э. С. Парсамян, О. С. Чавушян, Л. К. Ерастова //Астрофизика.- 1970.- Т. 6, вып. 1.- С. 7-30.

Загадочный мир галактик //Культура и жизнь.-1970, № 11.-С. 44-45.

Загадочный мир галактик //Правда.- 1970.- № 32.- 1 февраля.

Звезды Бюракана //Московская правда.- 1970.- № 280.- 28 ноября.

Не за степень, а за труд //Литературная газета.- 1970.- № 8.- С. 10.

О проценте вспыхивающих звезд среди переменных типа RW AUR в ассоциации Ориона //Астрофизика.- 1970.- Т. 6, вып. 1.- С. 31-38.

Поиски, свершения //Правда.- 1970.- № 333.- 29 ноября.

Радиообъекты Вселенной //Радио.- 1970.- № 4.- С. 24-25.

Революция в современной астрономии /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Природа.-1970, № 4.- С. 16-26.

Факел науки. О развитии науки в Армении //Заря Востока.-1970.- № 279.- 29 ноября.

"Отдаленность цели- не повод для уныния" (О будущем астрофизики в ближайшее десятилетие) //Спутник.- 1970.- № 5.- С. 47-49.


Նոր խնդիրներ, նոր անելիքնԵրևան //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1971.- № 2.- Էջ 15-22:

ՍՄԿԿ XXIV համագումարը և ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի խնդիրները //Լրաբեր հասարակական գիտությունների.- 1971.- № 8.- Էջ 3-9:

Леонов А., Соколов А. Звездные пути (К десятилетию первого в мире полета в космос Ю. А. Гагарина).- Москва: Молодая гвардия, 1971.- С. 67-68.- Взрывы во Вселенной:

Мост в космос.- Москва: Известия, 1971.- С. 180-183.- Предвестники будущего.

Философия и современность.- Москва: Наука, 1971.- С. 238-263.- Современное естествознание и философия.

Эврика. 1971: [Сборник-ежегодник].- Москва: Молодая гвардия, 1971.- С. 152-156.- Загадочный мир галактик.

Вспыхивающие звезды в Плеядах /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Э. С. Парсамян, О. С. Чавушян, Л. К. Ерастова //Астрофизика.- 1971.- Т. 7, вып. 3.- С. 319-331.

Дело деликатное: [О поли журналистики в развитии науки] //Журналист.- 1971.- № 2.- С. 40.

Естественнонаучный поиск: методологические проблемы /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Наука и жизнь.- 1971.- № 6.- С. 26-32.

Курс на содружество с производством. Эффективности науки //Правда.- 1971.- № 239.- 27 августа.

Материалистическая диалектика-методология и логика развития современного естествознания //Вопросы философии.- 1971.- № 3.- С. 24-28.

Методология и логика развития современного естествознания /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вестник АН СССР.- 1971.- № 3.- С. 28-39.

Поиск во Вселенной: [Беседа] //Известия. Московский вечерний выпуск.- 1971.- № 196.- 19 августа.

Проблемы методологии естественонаучного поиска /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вопросы философии.- 1971.- № 2.- С. 43-54.

Пространство; Время; Движение /Ред.: В. А. Амбарцумян, И. В. Кузнецов.- Москва: Наука, 1971.- 624 с.

Укрепление союза философ и естествоиспытателей /В. А. Амбарцумян, М. Омельяновский, П. Федосеев //Коммунист.- 1971.- № 4.- С. 49-59.

Ученые республики-пятилетке: [Интервью] //Армения сегодня.- 1971.- № 3.-С. 1.

Фуоры //Астрофизика.- 1971.- Т. 7, вып. 4.- С. 557-572.

Die Tiefen der Galaxien //Bild der Wissenschaft.- Stuttgart.- 1971, № 12.- S. 1227-1235.

Flare stars. New directions and new frontiers in variable star research /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan //IAU Cooloquium N 15.- Bamberg, 1971.- PP. 98-108.

Introduction. Study week on nuclei of galaxies. 13-18 April 1970. Amsterdam-London-New York, North-Holland, Amer. Elsevier.- 1971.- PP. 9-20, 21-24.- (Pontificiae Academial scientiarum scripta varia, N 35).

Objets non stationnaires de l`Univers et leur interet pour la cosmogonie //Problemes de cosmogonie contemporaine.- Moscow, 1971.- PP. 7-170.

Probleme der Methodologie der naturwissenschaftichen Forschung /V. A. Ambartsumyan, W. W. Kasjutinski //Sowjetwissenschaft, gesellschaftswiss.- Beitr.- 1971.- N 9.- S. 972-985.

The problem of methodology and logic in the development of natural science today /V. A. Ambartsumyan, W. W. Kazyutinsky //Social sciences.- Moscow.- 1971.- N 4.- PP. 41-53.

Problemes de cosmogonie contemporaine /Editor: V. A. Ambartsumyan.- Мoscow: Nayuka.- 1971.- 370 p.


Զարգացող համագործակցության: [գիտության և արտադրության ասպարեզում] //Սովետական Հայաստան.- 1972.- 5 օգոստոսի:

Всехсвятский С., Казютинский В. Рождение миров (Философские проблемы современной космогонии) /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Госполитиздат, 1961.- 174 с.

Казютинский В. В. Вселенная, астрономия, философия /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Знание, 1972.- 63 с.- В помощь лектору.

Населенный космос: [Сборник].- Москва: Наука, 1972.- С. 266-269.- Проблема поиска внеземных цивилизиций.

Наука Союза ССР.-Москва: Наука, 1972.-С. 369-382.- Растущее содружество.

Проблемы гравитации: Сборник докладов третьей гравитационной конференции в Ереване 11-14 октября, 1972.- Ереван, 1975.- С. 5-17.- О ядрах галактик и их активности.

Проблемы современной космогонии: 2-е, перер. и доп. изд. /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Г. С. Саакян.- Москва: Наука, 1972.- 470 с.

Проблемы современной космогонии: 2-е, перер. и доп. изд.- Москва: Наука, 1972.- С. 19-219.- Космогония звезд и галактик /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян.

Проблемы современной космогонии: 2-е, перер. и доп. изд.- Москва: Наука, 1972.-С. 5-18.- Нестационарные объекты во Вселенной и их значение для исследования происхождения и эволюции небесных тел.

Саакян Г. С. Равновесные конфигурации вырожденных фазовых масс /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Наука, 1972.- С. 6-7.

Саакян Г. С. Равновесные конфигурации вырожденных газовых масс /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Наука, 1972.- 344 с.

Расчет рамных систем на вертикальную и горизонтальную (сейсмическую) нагрузку при помощи ЭВМ "Наири-2" /Сост.: В. А. Амбарцумян, Э. Е. Хачиян, А. А. Беннеян.- Ереван, 1972.- 36 с.

Вспыхивающие звезды в Плеядах /В. А. Амбарцумян, Л. К. Ерастова, Л. В. Мирзоян, А. С. Чавушян, Э. С. Парсамян, Г. Б. Оганян //Астрофизика.-1972.- Т. 8, вып. 4.- С. 487-508.

Где ключ к загадке тайн Вселенной?: [интервью] //Вечерний Свердловск.- 1972.- № 138.- 15 июля.

Жизнь далекой звезды: [Беседа] //Московский комсомолец.- 1972.- № 274.- 23 ноября.

Любовь к трем ядрам:[Ответы на вопросы редакции журнала ''Химия и жизнь''] //Химия и жизнь.- 1972.- № 12.- С. 44-46.

На передовых рубежах мировой науки //Техника и вооружение.- 1972.- № 12.- С. 13.

Нестационарные явления в мире звезд и галактик: [Доклад на годичном общем собрании АН СССР на 2 марта 1972 г] //Вестник АН СССР.- 1972.- № 5.- С. 33-34.

Нестационарные явления в мире звезд и галактик //Природа.- 1972.- № 7.- С. 2-10; Земля и Вселенная.- 1972.- № 4.- С. 2-12.

Новое лицо астрофизики //Правда.- 1972.- № 168.- 16 июля.

Планы ученых Армении //Наука и жизнь.- 1972.- № 8.- С. 8.

Поиск во Вселенной: [Беседа о проблемах современной астрономии] //Культура и жизнь.- 1972.- № 3.- С. 39.

Поиск ученых. О развитии науки в Армении //Советская Молдавия.- 1972.- № 267.- 14 ноября.

Пути научной мысли //Московская правда.- 1972.- № 235.- 6 октября; За науку в Сибири (Новосибирск).- 1972.- № 49.- 14 декабря.- С. 4-5.

Развивающееся сотрудничество учёных союзных республик //Литературная Армения.- 1972.- № 12.- С. 51-57.

Растущее сотрудничество. Развитие науки в Армении //Знание-Сила.-Москва, 1972.- № 12.- С. 23-27.

Революционизирующая роль астрофизики //Культура и жизнь.- 1972.- № 8.- С. 42-43.

Рождение и жизнь звезд: [Беседа] //Советская Киргизия.- 1972.- № 287.- 7 декабря.

Современное естествознание и философия //Наука и жизнь.- 1972.- № 4.- С. 46.

Созвездие научных школ. О сотрудничестве ученых союзных республик //Известия.- 1972.- 27 декабря.

Союз историков науки с учеными естествоиспытателями //Вопросы истории естествознания и техники.- Москва, 1972.- Вып. 4.- С. 52.

Страна передовой науки //Техника и вооружение.- 1972.- № 12.- С. 40-41.

Четверть века упорной работы: [К 25-летию Всесоюзного общества ''Знания''] //Слово лектора.- Москва, 1972.- № 8.- С. 43-44.

On the nuclei of galaxies and their activity. Problems of gravitation. Collection of reports of the plenary meetings of the Third Soviet Gravitational Conference, Yerevan, 11-14 October 1972 //V. A. Ambartsumyan, G. S. Sahakyan.- Yerevan, 1972.


Ակադեմիայի 25 տարին և նրա հերթական խնդիրները. Բնագիտության և տեխնիկայի պատմությունը Հայաստանում //Գիտական աշխատությունների ժողովածու: Հ. 5.- Երևան, 1973.- Էջ 5-20:

Առաքելյան Մ. Ա., Թովմասյան Հ. Մ., Միրզոյան Լ. Վ. Աստղագիտություն: Ձեռնարկ միջնակարգ դպրոցի 10-րդ դասարանի համար: 3-րդ հրատ. /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Լույս, 1970.- 207 Էջ:

Աստղագիտություն: Գիտությունը Հայաստանում 50 տարում /Վ. Հ. Համբարձումյան, Լ. Վ. Միրզոյան.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1973.- Էջ 263-282:

Գիտության զարգացումը Հայաստանում: Գիտությունը Հայաստանում 50 տարում.- Երևան, 1973.- Էջ 113-118:

Միրզոյան Լ. Վ. Բռնկվող աղտղԵրևան /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1973.-202 Էջ:

Гурзадян Г. А. Вспыхивающие звезды /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Москва: Наука, 1973.- 368 с.

Проблемы философии и методологии современного естествознания.- Москва: Наука, 1973.- С. 11-30.- Диалектика, методология и логика: Развития современного естествознания /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.

Раскроются новые тайны Вселенной: ''Правда'' об Армении: [Сборник].- Ереван: Айастан, 1973.- С. 283-284

Тычина П. Г., Рыльский М. Ф. Об Армении и армянской культуре [Сборник].- Ереван: АН АрмССР, 1973.- С. 176-177.- Приветствие Павло Тычине. К 70-летию со дня рождения.

Филосовские вопросы науки о Вселенной: Сборник докладов выступлений и статей.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1973.- 426с.

Борьба философских направлений в современном естествознании: Ч. 1.- Москва, 1973.- С. 4-27.- Укрепление союза философов и естествоиспытателей /В. А. Амбарцумян, П. Федосеев, М. Омельяновский.

Синтез современного научного знания /Редкол.: В. А. Амбарцумян и др.- Москва: Наука, 1973.- 640 с.

Юркина Г. Из школы во Вселенную.- Казань, 1973.- С. 50-53.- Одиноко ли человечество во Вселенной?.

Всплески в космос //Советская Россия.- 1973.- № 202.- 29 августа.

Вспыхивающие звезды в Плеядах. IV /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Э. С. Парсамян, А. С. Чавушян, Л. К. Ерастова, Э. С. Казарян, Г. Б. Оганян, И. И. Янкович //Астрофизика.- 1973.- Т. 9, вып. 4.- С. 461-478.

Вторая молодость астрономии //Наука и религия.- 1973.- № 4.- С. 53-54.

Коперник и современная астрономия /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вестник. АН СССР.- 1973.- № 3.- С. 91-102.

Коперник и современная астрономия //Земля и Вселенная.- 1973.- № 4.- С. 11-18.

Методологические проблемы астрофизики /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вопросы философии.- 1973.- № 3.- С. 91-102.

Речь: [На заседании Совета Союза Верховного Совета СССР 18.07.1973 г. по докладам о состоянии народного образования и о проекте Основ законодательства Союза ССР и союзных республик о народном образован] //Правда.- 1973.- 19 июля; Известия. Московский вечерний выпуск, 1973.- № 169.- 20 июля.- Комунист.- Ереван, 1973.- № 168.- 19 июля.

Уроки Коперника //Правда.- 1973.- № 49.- 18 февраля.

Ученый и нравственность //Промышленность Армении.- 1973.- № 10.- С. 49-52.

Philosophical problems of the science on the universe: Collected addresses, discourses and papers.- Erevan: AN ARMSSR, 1973.- 426 p.


Աստղաֆիզիկա //Հայկական սովետական հանրագիտարան: Հ. 1.- Երևան, 1974.- Էջ 584-588:

Աստղաֆիզիկայի մի քանի պրոբլեմներ: [Հարցազրույց ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հետ] /Գրի առավ՝ Տ. Կարապետյանը //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1974.- № 4.- Էջ 34-36:

Հայ մշակույթի անմահ աստղը:[Բացման խոսք Ներսես Շնորհալու մահվան 800-ամյակին նվիրված նստաշրջանում] //Մարմարա.- Կ. Պոլիս.- 1974.- թիվ 10696.- 14 փետրվարի:

Նոր ավանդ հայրենական գիտության և տեխնիկայի մեջ: [ԽՍՀՄ Պետ. մրցանակի լաուրեատների մասին] //Սովետական Հայաստան.- 1974.- № 282.- 4 դեկտեմբերի.- Էջ 2:

Ֆունդամենտալ գիտությունները՝ պրակտիկային //Հայաստանի Հանրապետություն.- 1974.- № 3.- Էջ 4-8:

Թովմասյան Հ. Մ. Մոլեգին Գալակտիկաներ /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան, 1974.- 175 էջ:

Вспыхивающие звезды в звездных скоплениях и ассоциациях (Симпозиум МАС № 67 ''Переменные звезды в звездных системах'') /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян.- Москва, 1974.- 22 с.

Сообщения Бюраканской обсерватории /Отв. ред.: В. А. Амбарцумян.- Ереван, 1974.- 37 с.

Вспыхивающие звезды в скоплениях и ассоциациях //Земля и Вселенная. АН СССР.- 1974.- № 3.- С. 14-20.

Выступление В. Амбарцумяна на Общем годичном собрании АН СССР //Вестник АН СССР.- 1974.- № 5.- С 27-28.

Некоторые проблемы астрофизики: [Беседа] //Промышленность Армении.- 1974.- № 4.- С. 33-35.

Новый вклад в отечественную науку и технику (О лауреатах Гос. Премий АрмССР) //Коммунист.- Ереван, 1974.- № 98.- 26 апреля.- С. 3; Известия.- 1974.- 25 апреля.

Через тернии - к звездам /В. А. Амбарцумян, Ю. Андреев, Г. Панджикидзе //Литературная газета.- 1974.- № 39.- 25 сентября.- С. 4.

Variable stars and stellar evolution. YAU Symposium 1974, N 67.- PP. 3-14.- Flare stars in star clusters and associations /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan.

Evolucion de las estrellas y galaxieas: Lectore given 1974 september 16 at Obs Astron. Minicipal Rosario //Obs. Astron. Minicipal Rasario.- Argentina.- 1974.- Bol.- N. 4.- PP. 4-6.

Galaxies and their nuclei: Highlights of Astronomy, vol. 3, as presented at the XV the general assembly and the extra ordinary general assembly of the I.A.U. 1973. Ed. G. Contopoulos, D Reidel Pub. Company, Dordrech-Holland.- Boston-USA, 1974.- PP. 51-61.-invited discourse.

Philosophical problems of the science on the universe: Collected addresses, discourses and papers //Zhūrn. Astron.- 1974.- 6.51.62.

Supernova in anonymous galaxy /V. A. Ambartsumyan, R. G. Mnatsakanyan //IAU Circ.- 1974.- N. 2693.

Equilibrium Configurations of degenerate gaseous masses /Edit.: V. A. Ambartsumyan, G. S. Sahakyan;Translated from the russian edition: C. F. Hall. Halsted.- New York: Israel program for Scientific Translations, 1974.- Vol. 190.- 77 p.

Աշխարհներ ծնող պայթուննԵրևան //Հայրենիքի ձայն.-1975.- № 47.- 19 նոյեմբերի.- Էջ 2:

Աստղագիտությունը երկնային գիտություն է //Հայրենիքի ձայն.- 1975.- № 24.- 11 հունիսի.- Էջ 3:

Գիտության նվաճումները ժողովրդական տնտեսությանը: [Վ. Հ. Համբարձումյանի դասախոսությունը Լենինականում՝ «ՍՍՀՄ ԳԱ 250-ամյակը և գիտության խնդիրները Հայաստանում» թեմայով] //Բանվոր.- Լենինական.- 1975.- № 84.- 10 ապրիլի.- Էջ 1:

Իմպերիալիզմը գենոցիդի հանցավորն է //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1975.- № 2.- Էջ 67-72:

Հայոց ցեղասպանության 60-ամյակի առիթով //Զարթոնք.- Բեյրութ.- 1975.- № 191.- 20 մայիս.- Էջ 24:

Взрывы, рождающие миры //Неделя.- 1975.- №. 45.- 3-9 ноября.- С. 11.

Гордость и слава народа: [Об АН Армении] //Московская правда.- 1975.- 19 октября.

Некоторые замечания о компактных группах компактных галактик /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян //Известия АН АрмССР. Физика.- 1975.- Т. 10, 6.- С. 495-496.

Новый тип космических систем: [Об открытии компактных групп компактных галактик] /Записал Р. Меликсетян //Коммунист.- Таджикистана, 1975.- 20 сентябрь.

[Письмо в редакцию Об одной ошибке в тексте доклада В. Амбарцумяна посвящ. 500-летию Н. Коперника, напеч. в журнале Земля и Вселенная] //Земля и Вселенная.- 1975, № 2.- С. 32.

Some remarks on compact groups of compact galaxies /V. A. Ambartsumyan, Arp Halton, Hoag A. A., L. V. Mirzoyan //Astrophysics.- 1975.- Vol. 11, № 2.- PP. 193-206.


Թովմասյան Հ. Մ. Ռադիոաստղագիտություն: Ուսումնական ձեռնարկ /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 1976.- 378 էջ:

Взаимодействие методов естественных наук в познании жизни: Материалистическая диалектика-логика и методология современного естествознания /Редкол.: В. А. Амбарцумян и др.- Москва: Наука, 1976.- 350 с.

К вершинам науки: [Об Академии наук АрмССР] //Техника молодежи.- 1976.- № 8.- С. 5-6.

Новые лауреаты Государственной премии АрмССР (в области Науки и техники) //Коммунист.- Ереван, 1976.- № 284.- 4 декабрь.- С. 2.

Окно во Вселенную (Репортаж из Бюраканского Астрофизического Обсерватории) /В. А. Амбарцумян, В. Скородумов; Репортаж вели Ю. Аракелян, В. Молчанов //Правда.- 1976.- 6 октябрь.

Откровенно об одном открытии (Общее заглавие: ''Почему светит солтце". О природе солнечной энергии] //Неделя.- 1976.- 19-25 апреля.- C. 10.

Тайны далеких звезд: [Президент АН Арм ССР отвечает на вопросы спец. кор. ''Труда''/Записал В. Головачев] //Труд.- 1976.- 30 марта.

Эволюционные процессы во Вселенной: [Доклад на юбил. науч. сессии. Секции физико-технических и математических наук (8-ого октября 1975)]: Вестник АН СССР.- 1976.- № 1.- С. 22-33.

Stars and galaxies from observational point of view: Proceedings of the third European astronomical meeting, Tbilisi, 1-5 july 1975.- Tbilisi, 1976.- PP. 251-254.- Compact group of compact galaxies /V. A. Ambartsumyan, M. V. Petrosyan, L. V. Mirzoyan.

Stats and galaxies from observational points of view: Proceedings of the third European astronomical meeting, Tbilisi, 1-5 july 1975.- Tbilisi: Metsniereba.- 1976.- PP. 91-96.- The role of the nuclear activity in the overal evoluationary processes in galaxies.

Probleme der modernen Kosmogonie.- Berlin, 1976.- 341 p.


Ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի ճառը ՍՍՀՄ Գերագույն Սովետի նստաշրջանում Սովետական Հայաստանի մասին //Հայրենիքի ձայն.- 1977.- № 41.- 12 հոկտեմբերի.- Էջ 4:

Դեպի գիտության բարձունքները //Սովետական Հայաստան.- 1977.- № 6.- Էջ 9-11:

Դեպի հեռավոր աստղերի գաղտնիքները /Զրույցը ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հետ գրի առավ Գ. Սարգսյանը //Սովետական Ղարաբաղ.- 1977.- 20 փետրվարի:

Հայաստանը բոլորից մոտ է աստղերին //Սովետական Հայաստան.- 1977.- № 229.- 29 սեպտեմբերի.- Էջ 2:

Մեծագործությունների ժամանակը //Սովետական Հայաստան.- 1977.- № 236.- 7 հոկտեմբերի.- Էջ 1:

Ստեղծագործական համագործակցություն: [Գիտության զարգացումը Հայաստանում] //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1977.- № 10.- Էջ 4-9:

Վերածնված ժողովրդի գիտությունը //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1977.- № 3.- Էջ 3-12:

Вспыхивающие звезды: Труды симпозиума, приуроченного к открытию 2.6-м телескопа Бюраканской астрофизической обсерватории. Бюракан, 5-8 октября 1976 года.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1977.- С. 63-73.- Итоги наблюдений вспыхивающих звезд в звездных агрегатах.

Октябрь и наука.- Москва: Наука, 1977.- С. 67-89.- Особенности развития современной астрофизики.

Философия и методологические вопросы науки.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1977.- С. 179.- О роли эмпирических закономерностей в развитии естественных наук.

Бюракан-разведчик Вселенной /Беседа с академиком В. А. Амбарцумяном //Коммунист.- Ереван, 1977.- № 194.- 19 августа.- С. 4.

Великий подвиг: [О влиянии русских ученых на развитие науки в АрмССР] /Бесаду вел Р. Меликсетян //Коммунист.- Ереван, 1977.- № 279.- 29 ноября.

Высокая миссия науки: Об успехах ученых Армении //Труд.- 1977.- 5 ноября.

К тайнам далеких звезд (Беседа с президентом АН АрмССР В. А. Амбарцумяном) //Вечер.- Тбилиси, 1977.- 21февраля; Молодежь Эстонии.- 1977.- 17 февраля.

Мировоззренческие проблемы астрономии /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Политическое самообразование.- 1977.- № 7.- С. 70-78.

Наука Советской Армении //Вестник АН СССР.- 1977.- № 10.- С. 79-86.

Новый телескоп вступает в страной /Вел беседу спец. корреспондент журнала И. Жерневская //Наука и религия.- 1977.- № 2.- С. 2-5.

Слова приветствия: (К 70-летию вице-президента АН Грузии Ч. К. Харадзе) //Заря Востока.- Тбилиси, 1977.- 30 октября.


Իսահակ Ալիխանյան.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1978.- Էջ 118-119.- [Մեծատաղանդ դերասան Իսահակ Ալիխանյանի մասին]:

Աստղերի և գալակտիկաների աշխարհում: /Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ զրույցը վարեց «ՀԱ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Տ. Ե. Կարապետյանը //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1978.- № 9.- Էջ 4-6:

Հպարտ ենք մեր հայրենիքի համար //Սովետական Հայաստան.- 1978.- № 71.- 25 մարտի.- Էջ 2:

"Գիտնականի կյանքը անմնացորդ նվիրում է" ["Գարունի" հարցազրույցը Վ. Համբարձումյանի հետ] /Հարցազրույցը վարեց Վ. Մարոյանը //Գարուն.- 1978.- № 10.- էջ 46-54:

Նրան հասկացավ աշխարհը: [ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս՝ Արամ Խաչատրյանի մահվան առթիվ] //Հայրենիքի ձայն.- 1978.- № 19.- 13 մայիսի.- Էջ 4:

Տիեզերքի հանելուկները (Հարցազրույց ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահ Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ] /Գրի առավ՝ Մ. Սորոկան //Ռադյանսկա.- Ուկրաինա.- 1978.- 13 հունիսի: (Ուկր.)

[Վ. Հ. Համբարձումյանին ՍՍՀՄ ԳԱ բարձրագույն պարգևը՝ Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան մեդալը հանձնելու արարողության ժամանակ նրա արտասանած ճառից] //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1978.- № 9.- Էջ 4:

Выводы распределения частот звездных вспышек в звездном агрегате //Астрофизика.- 1978.- Т. 14, вып.3.- С. 367-381.

Навеки с Россией //Наука и жизнь.- 1978.- № 1.- С. 33-36.

Научные революции и прогресс в исследовании Вселенной /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вопросы философии.- 1978.- № 3.- С. 57-71.

Р. Лебедя в далеком ультрафиолете /В. А. Амбарцумян, Л. В. Мирзоян, Т. П. Сноу //Астрофизика.- 1978.- Т. 14, вып. 3.- С. 425-438.


Առաջընթացի ուղիթվ: [Հարցազրույց ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահ ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի հետ] /Գրի առավ Էդ. Շահիրյանը //Սովետական Հայաստան.- 1979.- № 89.- 15 ապրիլի.- Էջ 2:

Գիտության վերելքը Հայաստանում: [Հարցազրույց ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ] /Հարցազրույցը վարեց Գ. Սարգսյանը //Բանվոր.- Լենինական.- 1979.- № 262.- 8 նոյեմբերի.- Էջ 3; Լեռնագործ.- 1979.- 3 դեկտեմբերի:

Յուպիտերի օղակը: Տպված «Իզվեստիա.-1979.- 6 ապրիլին /Հարցազրույցը վարեց Ս. Բաբլումյանը //Գիտություն և տեխնիկա.- 1979.- № 8.- Էջ 24-27; Սովետական Հայաստան.- 1979.- № 83.- 8 ապրիլի.- Էջ 4:

Տիեզերքի անակնկալներ //Սովետական Հայաստան.- 1979.- № 35.- 10 փետրվարի.- Էջ 3:

Аннотации докладов. Всесоюзная конференция молодых астрофизиков, посвящ. 70-летию В. А. Амбарцумяна.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1979.- С. 34-37.- О путях астрофизических исследований:[Доклад].

Астрономия, методология. Мировозрение: Сборник статей АН СССР /Редкол.: В. А. Амбарцумян, Д. И. Блохинцев, В. М. Глушков.- Москва: Наука, 1979.- 397 с.

Астрономия, Методология, Мировозрение: Сборник статей АН СССР /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.- Москва: Наука, 1979.- С. 11-51.- Научные революции и прогресс астрофизики.

Армения: Наука на подъеме: Беседа с президентом АН АрмССР В. Амбарцумяном /Записал Г. Саркисян //Комсомолец.- 1979.- 15 декабря.

Вспышки на звездах: Беседа с президентом АН АрмССР В. Амбарцумяном /Записал М. Еремян //Советская Эстония.- 1979.- 6 июня.

Кольцо Юпитера /Беседу вел С. Баблумян //Известия.- 1979.- 6 апреля; Коммунист.- Ереван, 1979.- № 82.- 7 апреля.- С. 4.

Основные направления научных исследований АН АрмССР: Доклад //Вестник АН СССР.- 1979.- Вып. 2.- С. 3-10.

Сюрпризы Вселенной //Известия.- 1979.- 8 февраля.

Ultraviolet observations of P Cygni with Copernicus //V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan, T. P. Snow //Astrophysical Journal.- 1979.- Vol. 227, N 2.- PP. 425-438.


Ալբերտ Էնշտեյն (Ծննդյան 100-ամյակի առթիվ): Հոդվածների ժողովածու.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1980.- 124 էջ:

Առաջավոր բնագծերում: [Գիտության օրվա առթիվ] //Սովետական Հայաստան.- 1980.- № 94.- 19 ապրիլի.- Էջ 3:

Աստղագիտությունը երկնային գիտություն է //Գիտություն և տեխնիկա.- 1980.- № 5.- Էջ 17-18:

Գիտությունը վերելքի ուղիներում //Լրաբեր հասարակական գիտությունների.- 1980.- № 11.- Էջ 3-11:

Փոխօգնության և ստեղծագործական համագործակցության ուժը //Սովետական Հայաստան.- 1980.- № 11.- Էջ 12-14:

Вспыхивающие звезды. Фуоры и объекты Хербига-Аро: Труды Симпозиума многостороннего сотрудничества АН социал. стран по проблеме ''Физика и эволюция звезд''. Бюракан, 22-24 мая, 1979.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1980.- С. 85-92.- О возможной корреляции между светимостью и частотой вспышек у членов звездных агрегатов.

Вспыхивающие звезды. Фуоры и объекты Хербига-Аро: Труды Симпозиума многостороннего сотрудничества АН социал. стран по проблеме ''Физика и эволюция звезд''. Бюракан, 22-24 мая, 1979.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1980.- С. 300.- Заключительные слова.

- ''Лаборатория''-Вселенная: [Беседа с президентом АН АрмССР В. Амбарцумяном] /Записал Г. Арутюнян //Комсомолец.- 1980.- 19 апреля.

Летописец народной жизни. Мастер прозы [К 90-летию со дня рождения Степана Зорьяна] //Коммунист.- Ереван, 1980.- № 221.- 21 сентября.- С. 3.

Памяти Эмиля Гайковича Мирзабекяна /В. А. Амбарцумян и др. //Известия АН АрмССР. Физика.- 1980.- Т. 15, вып. 6.- С. 465-468.

Советская Армения-родина всех армян: [Вступление В. Амбарцумяна на собр. представителей зарубеж. арм. общин] //Коммунист.- Ереван, 1980.- № 270.- 25 ноября.

On some trends in development of Astrophysics //Annual Review of Astronomy and Astrophysics.- 1980.- Vol. 18.- PP. 1-13.

Probleme der modernen kosmogonie: 2 bericht /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan, G. S. Sahakyan, W. W. Kazyutinsky //Aufl.-Berlin, 1980.- x, 341 S.


Մտքի և աշխատանքի դաշինքը /Հարցազրույցը ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ գրի առավ Էդ. Շահիրյանը //Սովետական Հայաստան.- 1981.- № 92.- 19 ապրիլի.- Էջ 3:

Динамические модели сооружений в теории сейсмостойкости /В. А. Амбарцумян, Э. Е. Хачиян.- Москва: Наука, 1981.- 204 с.

Философия. Естествознание. Современность. Итоги и перспективы исслед. 1970-1980 /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.- Москва, 1981.- С. 26-43.- Научные революции и исследования Вселенной.

Мирзоян Л. В. Нестационарность и эволюция звезд /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1981.- 379 с.

Диалектика познания эволюционных процессов во Вселенной /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский //Вопросы филисофии.- 1981.- № 4.- С. 52-70.

Земные заботы звездного академика /Беседа с президентом АН АрмССР В. Амбарцумяном записал Д. Гай //Вечерная Москва.- 1981.- 31 декабря.

Космос открывает тайны /Беседа с академиком В. Амбарцумяна записал И. Мосин //Труд.- 1981.- 1 января.

Моя работа в АОЛГУ: Ученые записки Ленинг. Университета //Труды Астрономической обсерватории. Серия Математических наук.– Ленинград.- 1981.- Т. 37, вып. 59, № 406.- С. 42-49.

О некоторых тенденциях в развитии астрофизики //Известия АН АрмССР. Физика.- 1981.- Т. 16, вып. 4.- С. 239-251.

Речь президента АН АрмССР депутата В. А. Амбарцумяна //Коммунист.- Ереван, 1981.- № 266.- 20 ноября.- С. 3.

Спроси у звезд: [Рассказ дважды Героя соц. труда, директора Бюраканск. Астрофиз. Обсерватории, академика АН АрмССР] /Записал Ю. Аракелян //Правда.- 1981.- 19 апреля.

An observational approach to the early stages of stellar evolution: Fundamental problems in the theory of stellar evolution. IAU Sumposium № 93, Reidel, Dordrecht, 1981.- Reidel, Dordrecht, 1981.- PP. 45-56.- An observational approach to the early stages of stellar evolution /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan.


Արագածից բարձր: [Գիտության զարգացումը ՀՍՍՀ-ում] /Հարցազրույցը գրի առավ Վ. Յակովենկոն //Զվյազդա.- Մինսկ, 1982.- 3 հոկտեմբերի (բելոռուսերեն):

Գիտնականի սիրտը: [Հարցազրույցը ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ] /Գրի առավ Ա. Սահակյանը //Գրական թերթ.- 1982.- № 1.- 1 հունվարի.- Էջ 2:

Զարգացող համագործակցություն: [Գիտության հետագա զարգացման մասին] //Հայաստանի արդյունաբերությունը.- 1982.- № 6.- Էջ 8-9:

Միշտ իմ սրտում: [Թբիլիսին Լենինի շքանշանով պարգևատրելու առթիվ] //Սովետական Վրաստան.- 1982.- 29 ապրիլի:

"Պատմա-բանասիրական հանդեսի" խմբագրությանը հրատարակության 25-ամյակի առթիվ Վ. Հ. Համբարձումյան, Գ. Ա. Գալոյան //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1982.- № 4.- Էջ 7:

Советский опыт решения национального вопроса и его значение для народов Африки Азии: (Сборник).- Ереван, 1982.- С. 21-22.- Вступление.

Астрономы в своей профессии //Земля и Вселенная.- 1982.- № 6.- С. 45-50.

Всегда в моем сердце //Заря Восток.- Тбилис, 1982.- 28 апреля.

К 60-летию со дня рождения Э. Г. Мирзабекяна /В. А. Амбарцумян, Г. М. Гарибян, Р. М. Мартиросян, А. Ц. Аматуни //Известия АН АрмССР. Физика.- 1982.- Т. 17, вып. 6.- С. 351-354.

Кометы гипотез на газетом небосклоне: [Беседа с президентом АН Арм ССР. В. А. Амбарцумяном] /Записал А. Шпикалов //Журналист.- 1982.- № 1.- С. 47-49.

Наблюдательный подход к ранним стадиям эволюции звезд /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan //Astrophysics and Space Science.- 1982.- Vol. 84.- PP. 331-345.

Надо укреплять связы: [О развитии Астрофизики в СССР] //Литературная газета.- 1982.- 3 ноября.

Наука Армении в братской семье народов СССР //Общественные науки в Узбекистане.- 1982.- № 12.- С. 37-44.

Отмечено печатью дружбы: [О развитии науки Армении] //Правда.- 1982.- 18 августа.

От Аштарака до Камчатки: [О достижениях и об успехах Совет Армении] //Правда.- Львов, 1982.- 1 августа; Крестьянка.- 1982.- № 4.- С. 7.

Первопроходцы загадочных миров: [О работе ученых Армении] //Рабочая газета.- Киев, 1982.- 13 июня.

Советская наука //Знание сила.- 1982.- № 12.- С. 7-10.

Союз теории и практики: [Об успехах физиков Армении] //Социалистическая индустрия.- 1982.- 4 марта.

Умножение творческих сил: [О развитии науки АрмССР] //Труд.- 1982.- 30 декабря.

Растущее содружество //Промышленность Армении.- 1982.- № 6.- С. 8-10.

Compendium in Astronomy.- Athens, 1982.- PP. 211-218.- On the Origin of Nebulae.

An observational Approach to the Early Stages of Stellar Evolution /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan //Astrophysics and Space Science.- 1982.- Vol. 84.- PP. 331-345.


Հակադարձ խնդիրները բնագիտության մեջ (Զեկուցում՝ կարդացած ՍՍՀՄ փիլիսոփայական ընկերության Հայկական բաժանմունքի 1979 թ. տարեկան ժողովում).- Երևան: ԳԱ հրատ., 1983.- 59 էջ:

Դավիթ Անհաղթը` Հին Հայաստանի մեծ փիլիսոփան: (Ժողովածու) /Խմբկոլ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան, Գ.Ա. Բրուտյան և ուրիշ.- Երևան: ԳԱ հրատ., 1983.- 700 Էջ:

Բացահայտելով տիեզերքի գաղտնիքները: Հարցազրույց ՀՍՍՀ և ՍՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Օ. Բորիսովը //Երեկոյան Երևան.- 1983.- 14 սեպտեմբերի:

Ինժեներ` դա հպարտ է հնչում: Գիտատեխնիկական առաջընթացի մասին //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1983.- № 3.- Էջ 14-15:

Մեծ սպառնալիք փոքր մոլորակին //Գարուն.- 1983.- № 11.- Էջ 8-11:

Տիեզերքը պտտվու՞մ է: Հարցազրույց Բյուրականի աստղադիտարանի դիրեկտոր ակադեմիկոս Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Յու. Առաքելյանը //Սովետական Հայաստան.- 1983.- № 26.- 1 փետրվարի.- Էջ 3; Правда.- 1983.- 31 января.

Տիեզերքի գաղտնիքների վերծանողը: Հարցազրույց ՀՍՍՀ և ՍՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Օ. Բորիսովը //Հայրենիքի ձայն.- 1983.- № 39.- 21 սեպտեմբերի.- Էջ 4; Սովետական Հայաստան.- 1983.- № 218.- 18 սեպտեմբերի.- Էջ 2:

Диалектика в науках о природе и человеке: Труды III Всесоюзного совещания по филоским вопросам современного естествознания, 22-24 апр. 1981 г.: Кн. 1.- Москва: Наука, 1983.- С. 5-45.- Диалектика познания эволюционных процессов во Вселенной /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.

Из истории вековой дружбы: Сборник статей /Предисловие: В. А. Амбарцумян.- Ереван, 1983.- 269 с.

Материалистическая диалектика как общая теория развития: Кн. 3.- Москва: Наука, 1983.- С. 40-63.- Проблема развития в астрономии /В. А. Амбарцумян, В. В. Казютинский.

Диалектика в науках о природе и человеке: Труды III Всесоюзного совещания по филоским вопросам современного естествознания, 22-24 апр. 1981 г.: Кн. 3. /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Москва: Наука, 1983.- 399 с.

В республиканских академиях наук: Армения //Известия.- 1983.- 7 февраля.

Какие вы звезды?: Беседа с президентом АН Арм ССР В. А. Амбарцумяном /Записал О. Борисов //Ленинская смена.- 1983.- 10 сентября; Комсомолец Забайкалья.- 1983.- 21 сентября.

"Крамольные" идеи академика Амбарцумяна получают подтверждение: Беседа с академиком В. А. Амбарцумяном /Записал А. Борисов //Наука Сибири.- 1983.- 15 сентября.

Сохранить мир: "Голос советских ученых" //Известия.- 1983.- 4, 6 ноября.


Կհաղթեն ուժեղները: Դպրոցականների Համամիութենական XVIII օլիմպիադան. ֆիզիկա //Սովետական դպրոց.- 1984.- № 15.- 12 ապրիլի.- Էջ 4:

Նոր տեսակետ երկնային մարմինների ծագման մասին //Գիտություն և տեխնիկա.- 1984.- № 6.- Էջ 1-2:

Вопросы теории сверхплотных небесных тел: Межвузовский сборник научных трудов //Ереванский государственный университет.- 1984.- Вып. 1.- С. 56-67.- Внутреннее строение гиперонных конфигураций звездных масс /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян.

Вопросы теории сверхплотных небесных тел: Межвузовский сборник научных трудов /Ереванский государственный университет.- 1984.- Вып. 1.- С. 14-36.- О вырожденном сверхплотном газе элементарных частиц.

Вопросы теории сверхплотных небесных тел: Межвузовский сборник научных трудов //Ереванский государственный университет.- 1984.- Вып. 1.- С. 37-55.- О равновесных конфигурациях сверхплотных вырожденных газовых масс /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян.

Вопросы теории сверхплотных небесных тел: Межвузовский сборник научных трудов //Ереванский государственный университет.- 1984.- Вып. 1.- С. 7-13.- Представления по вопросам происхождения звезд /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян. Достижения науки в Советской Армении (1920-1980): [Сборник] /Ред.: В. А. Амбарцумян.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1984.- 341 с.

Обсерватория в космосе "Союз-13" - "Орион-2" /Б. В. Раушенбах, Г. А. Гурзадян, К. П. Феоктистов и др.; Под ред. В. А. Амбарцумяна.- Москва: Машиностроение, 1984.- 248 с.

Взлет научной мысли возрожденного народа: [Беседа с президентом АН АрмССР В. А. Амбарцумяном] //Коммунист.- Ереван, 1984.- № 269.- 23 ноября.- С. 2.

Выдающий советский физик: К 60-летию со дня рождения академика АН АрмССР Г. М. Гарибяна //Коммунист.- Ереван, 1984.- № 286.- 14 декабря.- С. 3.

Григорий Маркарович Гарибян: К 60-летию со дня рождения /В. А. Амбарцумян, Г. С. Саакян, Г. А. Вардапетян, А. Ц. Аматуни, А. Р. Мкртчян //Известия АН АрмССР. Физика.- 1984.- Т. 19, вып. 6.- С. 350-355.

На уровень сегодняшних требований: О деятельности общества "Знание" /В. А. Амбарцумян, В. Айдинян //Коммунист.- Ереван, 1984.- № 100.- 27 апреля.- С. 2.

Николай Николаевич Боголюбов: [К 75-летию со дня рождения] /В. А. Амбарцумян и др. //Известия АН АрмССР. Физика.- 1984.- Т. 19, вып. 4.- С. 232-234.


Եղբայրական ընտանիքում //Հայաստանի արդյունաբերություն.- 1985.- № 1.- Էջ 9:

Գործունեության անսահման ասպարեզ: Հարցազրույց Բյուրականի աստղադիտարանի տնօրեն Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Էդ. Շահիրյանը //Սովետական Հայաստան.- 1985.- № 91.- 20 ապրիլի.- Էջ 4:

Մեր ամենամեծ գանձը մայրենի լեզուն է: Հարցազրույց Վ. Հ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Գ. Վահանյանը //Գարուն.- 1985.- № 2.- Էջ 30-33:

Каталог ультрафиолетовых спектров 900 слабых звезд /Г. А. Гурзадян, Дж. Б. Оганесян, С. С. Рустамбекова, Р. А. Епремян; Отв ред.: В. А. Амбарцумян.- Ереван: Изд-во АН Арм ССР, 1985.- 343 с.

Нестационарные явления во Вселенной. Результаты и координация исследований в академиях наук союзных республик //Вестник АН СССР.- 1985.- № 3.- С. 70-78.

Dynamics of star clusters. (IAU symposium. New Jersey. USA, 29 May-1 june, 1984).- 1985.- PP. 521-524.- On the dynamics of open clusters.

Birth and evolution of massive stars and stellar groups.- Reidel, Dordrecht.- 1985.- p. 67-68.- Stellar associations and the regions of active star formations in them //V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan


Երրորդ հազարամյակի շեմին: Գիտական նոր կադրերի պատրաստման հարցի քննարկման վերաբերյալ հարցազրույց //Երեկոյան Երևան.- 1986.- № 4.- 6 հունվարի.- Էջ 2:

Իքս ճառագայթները կփոխանցեն մարդկային խոսքերը: ՀՍՍՀ ԳԱ ֆիզիկայի ին-տի գյուտի մասին //Արարատ.- 1986.- 20 օգոստոսի.

Հայկական Սովետական հանրագիտարան: 13 հատորով /Խմբ. կոլ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան և ուրիշ.- Երևան, 1974 - 1987:

Вспыхивающие звезды и родственные им объекты: Труды Бюраканского симпозиума, 16-19 октября, 1984 г.- Ереван, 1986.- С. 141-146.- Замечания к статистике состояний нестационарных звезд в звездных системах.

Проблема поиска жизни во Вселенной: Труды Таллинского симпозиума "Поиск разумной жизни во Вселенной", 7-11 декабря, 1981 г. /Отв. ред. В. А. Амбарцумян и др.- Москва: Наука, 1986.- 255 с.

Большие задачи науки //Коммунист.- Ереван, 1986.- № 108.- 4 мая.- С. 2.

Научно-технический процесс в фундаментальных науках в наше время //Известия АН АрмССР. Физика.- 1986.- Т. 21, вып. 6.- С. 295-296.

Преданность выбранному делу: [Беседа с президентом АН АрмССР] /Записал Г. Арутюнян //Коммсомолец.- 1986.- 1 февраля.

Упрощенный способ учета взаимодействия сооружения с основанием при сейсмических воздействиях /В. А. Амбарцумян, Э. Е. Хачиян, А. Г. Саргсян //Известия АН СССР. Технические науки.- 1986.- Т. 39, № 4.- С. 9-13.

Требование времени: Наука и научнотехнич. прогресс //Промышленность Армении.- 1986.- № 2.- С. 7-9.


Միրզոյան Լ. Վ. Անկայուն երևույթները աստղերի աշխարհում /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1987.- 197 Էջ:

"Պատմա-բանասիրական հանդեսի" խմբագրությանը: [Հանդեսի հրատարակություն 30-ամյակի առթիվ] //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1987.- № 4.- Էջ 3:

Выдающийся биолог, педагог, гражданин: [К 80-летию со дня рождения С. И. Алиханяна] /В. А. Амбарцумян, В. Казарян, Э. Африкян //Коммунист.- Ереван, 1987.- № 22.- 27 января.- С. 2.

Инженерные проблемы строительной механики: Межвузовский тематический сборник научных трудов по строительству и архитектуре.- Ереван: ЕрПИ, 1987.- С. 42-49.- Дифракция горизонтальных волн сдвига на полуцилиндрическом основании сооружения.

Распространение сейсмических волн в слоистой неоднородной среде /В. А. Амбарцумян, Л. Г. Петросян //Известия АН АрмССР. Серия технических наук.- 1987.- Т. 40, № 1.- С. 8-13.


Արոյի աստղային աշխարհը: Մեքսիկայի աստղագետ Գիլերմո Արոյի մասին //Հայաստանի արդյունաբերության, շինարարաություն, և ճարտարագիտություն.- 1988.- № 9.- Էջ 12-15:

Избранные статьи.- Москва: Знание, 1988.- 62 с.

Интервью на свободную тему: Беседа с дважды Героем Соц. Труда академика В. А. Амбарцумяном /Записал Р. Меликсетян //Коммунист.- Ереван, 1988.- № 224.- 18 сентября.- С. 3.

Научные труды: Т. З.- Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1988.- 370 с.

On the fluctuations of the surface brightness of galaxies //Astrophysics and Space Science.- 1988.- Vol. 144, № 1-2.- PP. 635-638.

Proceedings of a conference held in honor of the 60th birthday of Halton s. Italy, 5-7 May, 1987.- Italy, 1988.- PP. 55-58.- On the Stellar flares of very short duration: New ideas in Astronomy.

Some Prospects of Galactic and Extragalactic Studies //Messenger.- 1988.- № 51.- PP. 10-12.


Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի նախագահությունում //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1989.- № 3.- Էջ 3-4:

Պատգամավոր, ակադեմիկոա Վ. Հ. Համբարձումյանի ելույթը ԽՍՀՄ ժող. դեպուտատների առաջին համագումարում //Լենինյան ուղիով.- 1989, № 7.- Էջ 40-43; Վերածնված Հայաստան.- 1989.- № 5.- Էջ 8-9; Երեկոյան Երևան.- 1989.- № 149.- 24 հունիսի; Լրաբեր (Լոս Անջելես).- 1989.- 24 հունիսի:

О принципе инвариантности и его некоторых применениях: Принцип инвариантности и его приложения/ Труды Всесоюз. симпозиума. Бюракан, 26-30 окт., 1981г., АН АрмСССР. Бюраканск. астрофиз. обсерв.- Ереван, 1989.- С. 9-18.

Пирузян А. С. Размышления о пройденном пути.- Ереван, 1989.- С. 3-4.- Вместо предисловия: [О жизни и деятельности государственного деятеля Советской Армении Арама Сергеевича Пирузяна].

О связи областей современного звездообразования со звездными ассоциациями /В. А. Амбарцумян, Р. А. Кандалян //Астрофизика.- 1989.- Т. 30, вып. 3.- С. 455-469.

Предвидение открытия (О существования А. И. Фидманом и Н. Н. Горьковым планеты "Нептун" и спутников "Урана") //Правда.- 1989.- 5 сентября.

Приветствие академика В. А. Амбарцумяна на VII Всесоюзной конференции по теории относительности и гравитации //Проблемы гравитации.- 1989.- С. 3.


Տ. Տ. Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս /Վիկտոր Համբարձումյան, Սոս Սարգսյան, Զորի Բալայան, Սիմեոն Բաբայան, Վաչագան Գրիգորյան //Էջմիածին.- 1990.- Հ. ԽԷ, № Ը-Թ.- Էջ 20:

Հայկական համառոտ հանրագիտարան: Հ. 1. /Խմբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան, 1990.- 768 էջ:

Ղարիբջանյան Գ. Բ. Ժողովրդական հերոս Անդրանիկ /Առաջաբ.՝ Վ. Հ. Համբարձումյան.- Երևան: Հայաստան, 1990.- 248 էջ:


Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայում //Պատմաբանասիրական հանդես.- 1991.- № 1.- Էջ 3-6:

Мирзоян Л. В. Ранние стадии эволюции звезд (Нетрадиционный наблюдательный подход) /Под ред. В. А. Амбарцумяна.- Ереван: Изд-во АН Армении, 1991.- 263 с.


Մեր ապագան բազմաթիվ թելերով կապված է Ռուսաստանի հետ: [Հարցազրույց ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր նախագահ Վ. Համբարձումյանի հետ] /Հարցազրույցը վարեց Էդ. Շահիրյանը //Հայաստան.- 1993.- 22 հունիսի:


Հիշողություններ: Հովհաննես Թումանյանի հետ //Հայաստան.- 1995.- 30 մայիսի:

French-armenian astronomical colloquium /V. A. Ambartsumyan, L. V. Mirzoyan, A. T. Kalloghlian //Astrophysics.- 1995.- Vol. 38, N 4.- PP. 499-500.


Աստղերն այնքան էլ հեռու չեն: Հարցազրույց ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր նախագահ, Հայաստանի Ազգային Հերոս Վ. Համբարձումյանի հետ /Գրի առավ Է. Շահիրյանը //Հայաստան.- 1996.- 1 հունվարի:

"Заказывать" науку не менее сложно, чем заниматься самой наукой: Беседа с Почетном Президентом НАН РА академиком В. А. Амбарцумяном о переходе на одноступенчатую систему членство в НАН РА //Голос Армении.- 1996.- 26 марта.

Избранные статьи.- Москва: Знание, 1988.- 64 с.- Новое в жизни, науке, технике. Космонавтика, астрономия 9/1988.

Старик и небо: [Беседа с академиком В. А. Амбарцумяном] /Записал И. Вердиян //Урарту.- 1996.- № 4.- С. 4.


Об одном механизме возникновения дополнительных компонентов в эмиссионных линиях спектров активных галактик /В. А. Амбарцумян, Э. Е. Хачикян, Н. Б. Енгибарян //Астрофизика.- 1998.- Т. 41, вып. 3.- С. 321-331.

A life in Astrophysics. Selected Papers of Victor A. Ambartsumian //Edit: by Rouben V. Ambartsumian; Introduct: Geoffrey Burbidge.- USA: Allerton Press, Inc.- 1998.- 255 p.

Ambartsumian R. V. Book presentation: A life in Astrtophysics. Selected Papers of Victor A. Ambartsumian //Astrophysics.- 1998.- Vol. 41, N 4.- PP. 499-503.


Эпизоды жизни /Сост.: К. В. Шахбазян.- Ереван: Гитутюн, 2001.- 168 с.


Կյանքի դրվագներ: [Աստղագետ Վ. Համբարձումյանի հուշեր] /Կազմ.՝ Կ. Վ. Շահբազյան.- Երևան: ՀՀ ԳԱԱ, 2003.- 143 Էջ:


Զրույց երիտասարդ աստղագետների հետ։ [Երիտասարդ աստղագետների գիտաժողովում. Բյուրական, 1978թ.– 4 հոկտեմբերի] //Գիտության աշխարհում.– 2008.– № 2-3.– Էջ 8-23:


О роли эмпирических закономерностей в развитии естественных наук //Вопросы эстетики.- 2009.- № 4.- Էջ 11-20.