ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս, գիտության վաստակավոր գործիչ, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ծատուր Պավելի Աղայանը ծնվել է 1912 թ. հունվարի 13-ին Ելիզավետոպոլի (Գանձակի) նահանգի Փիփ (այժմ Զագլիկ) գյուղում, հողագործի ընտանիքում։ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության հաղթանակից հետո Աղայանների ընտանիքը տեղափոխվում է Շամխորի շրջանի Գոլիցինո (այժմ Մարտունի) գյուղը։ Տարրական կրթությունը Աղայանը ստացել է Գոլիցինո գյուղում, որտեղ աչքի է ընկել որպես դպրոցի առաջադեմ աշակերտներից մեկը։
Ծ. Աղայանը ակտիվ աշխատանքի ջիղ ուներ։ Նա 1925 թ. ընդունվեց կոմերիտմիության շարքերը։ Ուշիմ և օժտված պատանին 1926 թ. ընդունվում է Գյանջայի (այժմ Կիրովաբադ) մանկավարժական տեխնիկումը։ Տեխնիկումի դասընթացներին զուգընթաց նա գերազանց գնահատականներով ավարտում է Գյանջայի ԼԿԵՄ քաղաքային կոմիտեին կից քաղաքական դասընթացները և գործուղվում Շամխորի շրջան` կոլտնտեսությունների կազմակերպման աշխատանքներին աջակցելու համար։ Այստեղ էլ նա ցուցաբերում է իրեն որպես եռանդուն կազմակերպիչ։ 1930 թ. տեխնիկումը հաջողությամբ ավարտելուց հետո նա աշխատում է Շամխորի շրջանի Մարտունու, Ջագիրի և ապա Չարդախլուի բազային օրինակելի դպրոցում որպես ուսուցիչ և ուսմասվար։ Նա միաժամանակ շրջանի հայկական դպրոցների մեթոդխորհրդի նախագահն էր։ Ադրբեջանի լուսժողկոմատը, հաշվի առնելով Ծ. Աղայանի օրինակելի աշխատանքը, 1932/33 ուս. տարում նրան գործուղում է Մոսկվա` ուսումը շարունակելու։ 1933 թ. Ծ. Աղայանը ընդունվում է Մոսկվայի պատմափիլիսոփայական-գրական ինստիտուտը, որն ավարտում է 1937-ին` առաջին կարգի դիպլոմով։ Մինչ այդ, 1936 թ. նա միաժամանակ ավարտել է նաև Երևանի հեռակա մանկավարժական ինստիտուտը։ Ծ. Աղայանը աշխատել է որպես Լեռնային Ղարաբաղի մարզի Մարտունու շրջանի լուսբաժնի տեսուչ, ապա` մարզային լուսբաժնի մեթոդ կաբինետի վարիչ, Բաքվի № 3 դպրոցի ուսումնական մասի վարիչ, պատմություն է դասավանդել Ստեփանակերտի և Բաքվի միջնակարգ դպրոցներում, Լեռնային Ղարաբաղի պարբերականերում հանդես է եկել մի շարք հոդվածներով։ Տակավին ուսանողական տարիներին Ծ. Աղայանը հետաքրքրություն է հանդես բերում դեպի պատմական գիտությունը։ 1938 թ. նա ընդունվում է Մոսկվայի Լոմոնոսովի անվան Պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի ասպիրանտուրան, մասնագիտանում ՍՍՀՄ ժողովուրդների պատմության հետազոտման բնագավառում։ Նրա գիտական ղեկավարն է եղել հայտնի արևելագետ պրոֆ. Բ. Զախոդերը։ 1939 թ. Ծ. Աղայանը Մոսկվայից երկու ամսով գործուղվել է Երևան և ակադեմիկոս Հ. Մանանդյանի ղեկավարությամբ ավարտել է «Սասունցի Դավիթ» էպեսի էպոխային վերաբերվող ասպիրանտական աշխատությունը։ Ասպիրանտական ուսումնառության տարիներին Ծ. Աղայանը հադիպումներ է ունեցել և խորհրդատվություն է ստացել նաև ակադեմիկոս Հ. Օրբելուց և արևելագետ պրոֆ. Ի. Պետրուշևսկուց։ Ասպիրանտուրայում Ծ. Աղայանը հատկապես ուսումնասիրում էր Անդրկովկասյան ժողովուրդների ռուսական կողմնորոշման և նրանց պատմական կապերի պրոբլեմը։ Հաջողությամբ և ժամկետից շուտ ավարտելով ասպիրանտուրան, Աղայանը 1941 թ. հունիսի 25-ին Մոսկվայի Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետում պաշտպանում է «Ադրբեջանական առաջին լուսավորիչ-պատմաբան Ա. Կ. Բաքիխանովի «Կուդսի» դիսերտացիոն աշխատությունը, որի համար նրան շնորհում է պատմական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան։ Մանկավարժական գործունեությունը նա հմտորեն զուգակցում է գիտահետազոտական աշխատանքին, պատմակուսակցական և գիտական մամուլում հրատարակում է մի շարք արժեքավոր ուսումնասիրություններ։ Ծ. Պ. Աղայանը «1870 թ. գյուղացիական ռեֆորմը Ադրբեջանում» մենագրությամբ 1948 թ. պաշտպանում է դիսերտացիա և ստանում պատմական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան։ Այդ մենադրությունը խոշոր ներդրում է երկրամասի ագրարային հարաբերությունների, հասարակական մտքի հետազոտման ասպարեզում։ 1948 թ. ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի հրավերով Ծ. Աղայանը տեղափոխվում է Երևան։ Այստեղ նա առաջին օրերից սերտորեն կապվում է Հայաստանի գիտական շրջանների հետ և առաջ քաշում մի շարք ժամանակակից պրոբլեմներ։ Արժեքավոր է նրա «Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը և բաքվի 1918 թ. սովետական իշխանությունը» աշխատությունը, որը լույս է տեսել 1948 թ. ՀՍՍՀ ԳԱ հասարակականգիրություններ «Տեղեկագրում»։
1950-1954 թթ. Ծ. Աղայանը զգալի դեր է կատարում Սովետական Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտում` հայ ժողովրդի պատմության ակտուալ թեմաների մշակման և պատմագիտական աշխատությունների տեսական մակարդակի բարձրացման ասպարեզում։ Նա պատմության ինստիտուտում գլխավորում է նորաստեղծ Սովետական շրջանի պատմության բաժինը և ձեռնամուխ լինում առաջին անգամ Հայկական ՍՍՀ սիստեմատիկ պատմության ստեղծման գործին։ Համախմբելով սովետական շրջանի պատմությամբ զբաղվող հեղինակների մի ամբողջ խումբ, ստեղծագործական քննարկումների և հետևողական աշխատանքի շնորհիվ ստեղծվում են «Սովետական Հայաստանի պատմության ուրվագծերը»։ Այդ տարիներին նա խմբագրում էր նաև ՀՍՍՀ ԳԱ հասարակակն գիտությունների «Տեղեկագիրը»։ Գիտական աչքի ընկնող աշխատությունների համար Ծ. Աղայանը 1950 թ. ընտրվում է ՀՍՍՀ ԳԱ թղթակից-անդամ։ Նույն թվականին նա նշանակվում է ՍՄԿԿ ԿԿ-ին կից Մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի Հայկական ֆիլիալի տնօրենի գիտական գծով տեղակալ։
Ծ. Պ. Աղայանը գիտական գործունեությանը զուգընթաց Հայաստանում վարում է կուսակցական, սովետական և հասարակական աշխատանքներ։ 1950-1954 թթ. աշխատում է Հայաստանի կոնունիստական կուսակցության կենտկոմում որպես գիտության և կուլտուրայի բաժնի վարիչ, 1954-1961 թթ. վարում է հանրապետության գիտությունների ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտի նոր պատմության բաժինը, իսկ 1961-1968 թթ.` ՍՄԿԿ կենտկոմին կից Մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի հայկական ֆիլիալի տնօրենի պաշտոնը։ Ծ. Աղայանը 1950-1954 թթ. եղել է ՀԿԿ կենտկոմի անդամության թեկնածու, 1963-1971 թթ. ընտրվել է ՀԿԿ կենտկոմի անդամ, ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի դեպուտատ և գիտության և լուսավորության հանձնաժողովի նախագահ։ 1971 թ.-ից նա ՀԿԿ կենտկոմի վերստուգիչ հանձնաժողովի անդամ էր։
Ծ. Աղայանը 1968 թ. ընտրվում է ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս։ Նա հանրապետության ԳԱ ՍՄԿԿ պատմության գծով առաջին ակադեմիկոսն է։ 1968 թ. ընտրվել է ՀՍՍՀ ԳԱ հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար։ 1968-1973 թթ. նա նորից խմբագրել է ՀՍՍՀ ԳԱ «Հասարակական գիտությունների լրաբերը», իսկ 1973 թ.-ից գլխավորել է Պատմության ինստիտուտի նոր պատմության սեկտորը։
Պատմագիտական հարուստ գրականությանն ու արխիվային վավերագրերին քաջածանոթությունը, վերլուծելու և ընդհանրացնելու կարողությունը հնարավորություն են ընձեռնել Ծ. Աղայանին ստեղծելու արժեքավոր մենագրություններ։ Նրա «Հեղափոխական շարժումները Հայաստանում 1905-1907 թվականներին» մենագրությունը կարևոր ավանդ է ռուսական առաջին հեղափոխության տարիներին Հայաստանի պատմության մարքսիստական լուսաբանման ասպարեզում։ Հատկապես արժեքավոր է այն, որ հեղինակը առաջին անգամ գիտականորեն հիմնավորել է ռուսական առաջին հեղափոխության պատմական նշանակությունը ոչ միայն հայ ժողովրդի քաղաքական կյանքում, այլ նաև նրա նշանակությունը հայ հասարակական մտքի զարգացման ու կուլտուրայի առաջընթացի բնագավառում։ Այդ թեմայով նա հրապարակել է մի շարք հոդվածներ, այդ թվում` «Բանվորական շարժումը Ալավերդում 1905-1907 թվականներին», «Հեղափոխական շարժումները Ալեքսանդրապոլում 1905-1907 թթ.»։
Հայաստանի հեղափոխական շարժումների պատմության պրոբլեմների ուսումնասիրությանն է նվիրված Ծ. Պ. Աղայանի 1957 թ. հրատարակած «Հոկտեմբերյան ռևոլյուցիան և հայ ժողովրդի ազատագրումը» մենագրությունը, որն առատ և արժեքավոր նյութեր է պարունակում Սովետական իշխանության հաստատման համար Հայաստանի և Անդրկովկասի աշխատավորների մղած պայքարի պատմությունից։ 1961 թ. հեղինակային կոլեկտիվի հետ միասին հրատարակել է «Հայ ժողովրդի պատմություն» բազմահատորյակի ծավալուն պրոսպեկտը։ 1962 թ. Ծ. Աղայանը հրատարակել է «Великий октябрь и борьба трудящихся Армении за победу Советской власти» մենագրությունը։ Այն ամբողջացնում է նախորդ` «Հոկտեմբերյան ռևոլյուցիան և հայ ժողովրդի ազատագրումը» գրքում բարձրացված պրոբլեմները, դրանք քննարկում ավելի լայն հարաբերությունների ֆոնի վրա։ Ակադեմիկոս Ծ. Պ. Աղայանը եռանդուն մասնակցություն է ցույց տվել ՍՄԿԿ պատմության և ՍՍՀՄ ժողովուրդների պատմության մոնումենտալ աշխատությունների ստեղծման և հրատարակման գործին։ Նա հանդիսանում է մարքսիզմ-լենինիզմի կլասիկների մի շարք աշխատությունների հայերեն հրատարակությունների խմբագիր։
Ծ. Պ. Աղայանը մեծ վաստակ ունի գիտական կադրերի պատրաստման ասպարեզում։ Նրա ղեկավարությամբ 40 ասպիրանտներ գրել են աշխատություններ և պաշտպանել թեկնածուական դիսերտացիա, նրանցից 10-ը արդեն գիտության դոկտորներ են։ Ծ. Պ. Աղայանը հայագիտության և Կովկասի պատմության հարցերով հանդես է եկել Վիեննայի (1965 թ.) և Մոսկվայի (1970թ.) պատմաբանների միջազգային կոնգրեսներում, զեկուցումներ է կարդացել Սիրիայում, Լիբանանում. Գերմանական ֆեդերատիվ հանրապետությունում, Հնդկաստանում, Ֆինլանդիայում, Մոնղոլիայի ժողովրդական հանրապետությունում և այլ երկրներում։ Գիտական արժեքավոր ինֆորմացիա են պարուակում նրա պատմաբանների միջազգային 12-րդ կոնգրեսին նվիրված հոդվածները, որոնք լույս են տեսել 1966 թ. հասարակական գիտությունների «Լրաբեր»-ում և «Սովետական Հայաստան»-ում։ Պրոֆ. Ծ. Պ. Աղայանը գիտության վաստակավոր գործիչ է։ Նա 1975 թ. օգոստոսին սովետական պատգամավորության կազմում մասնակցել է Սան-Ֆրանցիսկոյում (ԱՄՆ) տեղի ունեցած պատմական գիտության XIV միջազգային կոնգրեսին, ուր ելույթ է ունեցել «Փոքրամասնությունը որպես պատմական երևույթ» թեմայով կարդացված զեկուցման շուրջը, բանավիճելով բուրժուական գաղափարախոսությունների հետ, մարքսիստ պատմաբանը ցույց է տվել լենինյան ազգային քաղաքականության հաղթանակը ՍՍՀՄ-ում, նշել է, որ սովետական կարգերի և սոցիալիզմի հաղթանակի շնորհիվ մեր երկրում ստեղծվել է ազգերի տնտեսական, կուլտուրական և իրավական լիակատար հավասարություն և այդ բազայի վրա էլ, այսպես կոչված, ազգային փոքրամասնության հասկացողությունը վերացել է։ 1976 թ. սկզբներին ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչությունը լույս է ընծայում Ծ. Պ. Աղայանի «В. И. Ленин и создание Закавказских Советских республик» աշխատությունը և «Հայ ազգային ազատագրական շարժումների պատմությունից» ծավալուն մենագրությունը։
Գիտամանկավարժական գործունեության և անբասիր աշխատանքի համար Ծ. Պ. Աղայանը արժանացել է կառավարական բարձր պարգևների. Նա պարգևատրվել է «Աշխատանքային Կարմիր դրոշի», «Պատվո նշան» շքանշաններով, մի շարք մեդալներով և ՀՍՍՀ Գերագույն սովետի «Պատվոգրով»։
Ակադեմիկոս Ծ. Պ. Աղայանը զինված մարքս-լենինյան տեսությամբ, հումանիտար գիտությունների խաչմերուկներում առաջ է քաշել և գիտական լուծում տվել պատմության կնճռոտ պրոբլեմներին։ Նա հաջողությամբ բացահայտել է ագրարային ռեֆորմի առանձնահատկությունները, փորփրել նրա ծալքերը, լուսաբանել հեղափոխական շարժումները, վեր հանել ժողովրդական մասսաների դերը, ցույց տվել կոմունիստական կազմակերպությունների գործունեությունը, Հայաստանում սոցիալիզմի կառուցման պրոցեսը և նրա օրինաչափությունները։ Իբրև հանրապետության գաղափարական ճակատի ղեկավար աշխատողներից մեկը` նա ջանացել է բարձրացնել հասարակական գիտության արդյունավետությունը, ուշադրության կենտրոնում պահել հիմնարար հետազոտությունների, գիտատեխնիկական հեղափոխության և առավել կարևոր ու հեռանկարային ուղղությունների մշակումը։