Հայաստանի ԳԱԱ ակադեմիկոս Սարգիս Համբարձումի Վարդանյանը Հայաստանում օրգանական քիմիայի դպրոցի հիմնադիրներից է: Նրա անունը լայնորեն հայտնի է ինչպես մեր երկրում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Ացետիլենի քիմիայի, հագեցած հետերոցիկլիկ միացությունների ասպարեզում նրա կատարած հետազոտությունները շատ քիմիկոսների համար աշխատանքային ուղեցույց են:
Սարգիս Համբարձումի Վարդանյանը ծնվել է 1917 թ. սեպտեմբերի 20-ին , Շուլավեր գյուղում(այժմ Վրաստանի Մարնեուլի շրջանի Շահումյան ավան): 1936 թ. միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո տեղափոխվում է Երևան և 1937 թ. ընդունվում Երևանի պետական համալսարանի քիմիական ֆակուլտետը: 1941 թ. վերջին կուրսն ավարտելուց անմիջապես հետո մեկնում է ռազմաճակատ, հասնում մինչև Բեռլին: Ռազմաճակատում ցուցաբերած արիության ու խիզախության համար Ս.Հ. Վարդանյանը պարգևատրվում Է մի շարք շքանշաններով ու մեդալներով: 1946 թ. նա զորացրվում է բանակից և նույն տարում Երևանի համալսարանում հանձնում պետական քննությունները, միաժամանակ աշխատելով ՀՍՍՀ ԳԱ քիմիայի ինստիտուտում: Նույն թվականին ընդունվում է ՍՍՀՄ ԳԱ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի ասպիրանտուրան: 1949 թ., ժամկետից շուտ ավարտելով այն, Ս.Հ. Վարդանյանը պաշտպանում է թեկնածուական դիսերտացիա: Մոտ երկու տարի Մոսկվայում աշխատելուց հետո, 1951 թ. վերադառնում է Երևան և շարունակում Մոսկվայում սկսած աշխատանքները ենինային և դիենինային համակարգերի քիմիական փոխարկումների ուսումնասիրության ուղղությամբ: 1951 թ. Ս.Հ. Վարդանյանն ընդունվում է ՍՍՀՄ ԳԱ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի դոկտորանտուրան և առանց արտադրությունից կտրվելու կատարում լայնածավալ հետազոտություններ տարբեր ալկօքսիկետոնների սինթեզի և փոխարկման ասպարեզում, 1955 թ. սկզբին հաջողությամբ պաշտպանում է դոկտորական դիսերտացիա «Ալկօքսիկետոնների և տարբեր դիրքերում ալկօքսիլ խումբ պարունակող վինիլացետիլենային սպիրտների սինթեզը և փոխարկումները» թեմայով:
Ս.Հ. Վարդանյանը մանրամասն ուսումնասիրել է ֆունկցիոնալ խմբեր պարունակող տարբեր ացետիլենային միացությունների հիդրատացման ռեակցիայի մեխանիզնը և ուղղվածությունը, բացահայտել եռակի կապի հիդրատացման ուղղվածության կախումը միջանկյալ π-կոմպլեքսի կառուցվածքից, ինչպես նաև տարածական գործոններից:
Բեղմնավոր գիտական գործունեությունը, տեսական հիմնավոր պատրաստվածությունը Ս.Հ.Վարդանյանին հնարավորություն են տալիս անցնելու ղեկավար աշխատանքի ՀՍՍՀ ԳԱ օրգանական քիմիայի ինստիտուտում: 1953 թ. նշանակվում է ացետիլենի քիմիայի լաբորատորիայի վարիչ, իսկ 1956 թ., նույն ինստիտուտի դիրեկտորի տեղակալ` գիտական գծով: Նա գլխավորում է գիտական աշխատակիցների և ասպիրանտների մի մեծ խմբի աշխատանքները: Ս.Հ.Վարդանյանի ղեկավարությամբ խոր հետազոտություններ են տարվում ացետիլենի և նրա ածանցյալների քիմիայի ասպարեզում: Այստեղ դրսևորվում է նրա տաղանդն ու ինտուիցիան չհագեցած միացությունների քիմիայի ուսումնասիրման գործում, որն այդ ժամանակ օրգանական քիմիայի բնագավառում հետազոտությունների հիմնական ուղղություններից մեկն էր: Ս.Հ.Վարդանյանին են պատկանում ացետիլենային, վինիլացետիլենային և դիվինիլացետիլենային համակարգերին նուկլեոֆիլ և էլեկտրոֆիլ միացման ռեակցիաների մանրակրկիտ հետազոտությունները: Ացետիլենի, վինիլացետիլենի և նրանց ածանցյալների քիմիայի ասպարեզում պարբերական ուսումնասիրությունները հանգեցրին բազմաթիվ պոլիֆունկցիոնալ միացությունների սինթեզի մեթոդների մշակմանը և ացետիլենալլեն-կումուլենային նոր վերախմբավորման բացահայտմանը, որն իրավամբ կրում է «Վարդանյանի վերախմբավորում», անունը: Այդ հետազոտությունների շնորհիվ մատչելի դարձած տեղակալված վինիլացետիլենային կարբինոլները ելանյութ ծառայեցին նոր, նախկինում անհայտ մի մեծ խումբ դիվինիլկետոնների սինթեզի համար: Դրանց ստացման համար առաջարկվեց երկու ուղի` դեհիդրատացում, դրա ընթացքում ստացվող դիվինիլացետիլենային համակարգերի հետագա հիդրատացմամբ և ելանյութ` կարբինոլների անմիջական իզոմերացում: Ծծմբաջրածնի ներգործությամբ այդ վինիլկետոնները փոխակերպված են տետրահիդրոթիոպիրան-4-ոնների, իսկ դրանց ջուր միացնելու միջոցով ստացված են տետրահիդրոպիրան-4-ոններ: Ամյակի և առաջնային ամինների ու դիվինիլկետոնների փոխազդեցությամբ սինթեզված են բազմաթիվ պիպերիդին-4-ոններ: Ս.Հ.Վարդանյանի վինիլացետիլենի քիմիայի ասպարեզում հիմնական հետազոտությունները և կոնցեպցիաներն արտացոլված են «Վինիլացետիլենի և նրա ածանցյալների քիմիան», մենագրության մեջ, որտեղ հնարավորին չափ ամփոփված են գոյություն ունեցող բոլոր գրական տվյալները, որոնք վերաբերում են տեսականորեն ու գործնականորեն կարևոր այդ հարցին: Քիմիական գրականության մեջ դավինիլացետիլենի քիմիային նվիրված առաջին մենագրությունն է ոչ միայն ՍՍՀՄ-ում,այլև արտասահմանում: Ս.Հ.Վարդանյանը առաջիններից մեկը գիտակցեց, որ գիտության զարգացման նոր փուլը պահանջում է ոչ միայն սերտ կապ քիմիայի ու կենսաբանության միջև, այլև այդ երկուսի խոր, փոխադարձ ներթափանցում: Նա շատ ջանքեր ներդրեց այդ գաղափարի իրականացման համար: Վինիլացետիլենային միացությունների ստացման դյուրությունը և մատչելիությունը, դրանց ճկունությունը քիմիական փոխարկումներում Ս.Հ.Վարդանյանին հնարավորություն տվեցին կամուրջ գցել ացետիլենի քիմիայի և հետերոցիկլիկ միացությունների քիմիայի միջև, որոնք դեղամիջոցներ ստեղծելու անհրաժեշտ ելանյութերի հիմնական խմբերից են: Այդպիսով նա տվեց չհագեցած միացությունների հիման վրա կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի սինթեզի հիմնական ուղղությունները: Այդ պատճառով 1968 թ. հունվարին Ս.Հ.Վարդանյանն իր լաբորատորիայով փոխադրվում է Ա.Լ. Մնջոյանի անվ. նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտ` որպես ացետիլենի հիման վրա կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի սինթեզի լաբորատորիայի վարիչ:
Ազոտ պարունակող հետերոցիկլերը նոր դեղանյութեր որոնելու և ընտրելու համար օգտագործվող քիմիական միացությունների հիմնական խմբերից են: Ոչ պակաս հետաքրքրություն են ներկայացնում հագեցած հետերոցիկլերի այնպիսի սակավ ուսումնասիրոած համակարգերը, ինչպիսիք են տետրահիդրոպիրանը և տետրահիդրոթիոպիրանը, որոնք պիպերիդինից տարբերվում են միայն հետերոատոմով` օղակում: Առաջին անգամ ցույց է տրված, որ տարբեր կառուցվածք ունեցող տետրահիդրոպիրան-4-ոնները, տետրահիդրոթիոպիրան-4-ոնները և 4-պիպերիդոնները փոխադարձաբար փոխարկելի են: Այսպիսով լաբորատորիայում հայտնաբերվեց հետերոցիկլիկ միացությունների քիմիայի համար կարևոր` նշված հետերոցիկլերի փոխադարձելիությունը: Միացությունների բոլոր երեք համակարգերի հետ զուգահեռաբար տարվող հետազոտությունները թույլ տվեցին բացահայտել օղակում հետերոատոմի դերն ու նշանակությունը ինչպես օրգանական քիմիայի դիրքերից, այնպես էլ միացությունների ակտիվության տեսակետից: Նման մեթոդաբանական մոտեցում էր կիրառված հագեցած հետերոցիկլերի ածանցյալների սինթեզի և փոխարկումների ուսումնասիրության հիմքում: Հետազոտությունների հիմնական ուղղություններ հանդիսացան 4-և 4,4- տեղակալված տետրահիդրոպիրանների և պիպերիդինների սինթեզը, հետերոցիկլերի բիցիկլիկ ածանցյալների ստեղծումը, որոնք իրենցից ներկայացնուն են հիմնական հետերոցիկլերի կոնդենսված, չկոնդենսված և սպիրոցիկլիկ ածանցյալներ: Կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի ստեղծման ասպարեզում ձեռք բերված հաջողությունները սերտորեն կապված են նոր սինթետիկ մեթոդների և ռեակցիաների մշակման հետ, որոնք թույլ են տալիս ստանալ պոլիֆունկցիոնալ սինտրոններ` նրանց ռեակցիոն կենտրոններն առաջադրված խնդիրների լուծման համար օգտագործելու նպատակով: Այսպիսով, սինթեզված հագեցած վեցանդամանի 4-կետոնները օգտագործվեցին մի շարք դեռևս անհայտ ամինների, հիդրազինների, ալդեհիդների ու կետոնների, թթուների, նիտրիլների, β-կետոէսթերների ու β-դիկետոնների, β-կետոալդեհիդների, օքսինիտրիլների և ամինաթթուներիստացման համար: Վերջինները լայնորեն օգտագործվեցին կոնդենսված, չկոնդենսված, չկոնդենսված և սպիրոցիկլիկ համակարգերի սինթեզի համար: Մասնավորապես 3-ֆորմիլ-4-կետոտետրահիդրոպիրանների, տետրահիդրոթիոպիրանների և պիպերիդինների օգտագործումը հետերոցիկլացման ռեակցիաներում տարբեր ռեագենտների հետ թույլ տվեցին ստանալ վերը նշված հետերոցիկլերով կոնդենսված մի շարք պիրազոլներ, իզոքսազոլներ և պերիմիդիններ: Վերջինների նատրիումական աղերի`քլորական արիլդիազոնիումի հետ փոխազդեցության և ստացված հիդրազոնների հետագա ցիկլացման հետևանքով սինթեզվեցին ինդոլատետրահիդրոպիրաններ և պիպերիդիններ: Կոնդենսված պոլիցիկլիկ համակարգերի ստացմանն է հանգեցնում նաև վերը նշված հետերոցիկլիկ 4-կետոնների փոխազդեցությունը մալոնական թթվի նիտրիլի կամ ցիանքացախաթթվի էսթերի հետ` ծծմբի առկայությամբ, որի հետևանքով ստացվում են 2-ամինա-3-էթօքսիկարբոնիլ(ցիանա) թիոֆեններ` կոնդենսված տետրահիդրոպիրանային, տետրահիդրոթիոպիրանային և պիպերիդինային օղակներով: Ստացված միացություններում ֆունկցիոնալ խմբերի օգտագործումը թույլ տվեց ստանալ ավելի բարդ պոլիցիկլիկ համակարգեր և, մասնավորապես, թիենոպիրիմիդիններ` կոնդենսված թթվածին, ծծումբ և ազոտ պարունակող հագեցած վեցանդամանի հետերոցիկլերի հետ: Լայնորեն հետազոտվեցին ուսումնասիրվող հետերոցիկլերի ֆունկցիոնալ ածանցյալների հետերոցիկլացման ռեակցիաները, որոնք հանգեցնում են չկոնդենսված բիհետերոցիկլերի սինթեզին: Ուսումնասիրվեցին, մասնավորապես, տետրահիդրոպիրանի և տետրահիդրոթիոպիրանի ստացված դիկարբոնիլային ածանցյալների փոխազդեցության ռեակցիաները տարբեր 1,2-, 1-3- և 1,4 – բինուկլեոֆիլների, ինչպես նաև նույն բինուկլեոֆիլների փոխազդեցությունը դիկարբոնիլային ածանցյալներին համապատասխանող էթօքսիմեթիլենային ածանցյալների հետ: Լայնորեն օգտագործված են տետրահիդրոպիրանի, տետրահիդրոթիոպիրանի և պիպերիդինի 4-ֆորմիլածանցյալները նոր, նախկինում անհայտ սպիրոհետերոցիկլիկ համակարգերի սինթեզի համար:
Կատարվող հետազոտությունների ընթացքում մանրամասն ուսումնասիրված է տարբեր կառուցվածք ունեցող գլիցիդային թթուների դեկարբօքսիլացման ռեակցիան: Հաստատված է , որ հակառակ օքսիրանային ցիկլի β(C-O) կապի պարտադիր բացման մասին գոյություն ունեցող պատկերացումների, կանգլիցիդային թթուների բազմաթիվ կառուցվածքային տիպեր, որոնցում դեկարբօքսիլացման ժամանակ տեղի է ունենում a(C-O) կապի բացում: Ստացված տվյալները հանգեցրին մի ընդհանուր օրինաչափության`ցանկացած կառուցվածք ունեցող գլիցիդային թթուների դեկարբօքսիլացման ընթացքում օքսիրանային ցիկլի բացմանն ուղղություն տալու համար: Դա հնարավորություն է տալիս կանխագուշակել ստացվող կարբոնիլային միացության կառուցվածքը: Գտնված է 2-տեղակալված-5-կարբէթոքսի-4-մեթիլպիրիմիդինների ռեցիկլացման ռեակցիան` 2-տեղակալված-5-ացիլ-4-օքսիպիրիմիդինների: Բացահայտված է 5-բենզիլիդենամինա-1,3-դիֆենիլպիրազոլների 4-բենզիլիդեն-5-իմինապիրազոլներին վերախմբավորման փաստը: Ստացված միացությունների կենսաբանական փորձարկումը բացահայտեց մի շարք հետաքրքիր օրինաչափություններ, որոնք հիմք են հանդիսանում ցավազրկող-անզգայացնող, հակաստրեսային, հակաջղաձգային, հանգստացուցիչ, հոգեբուժական և հակադեպրեսիվ ներգործություն ունեցող նոր, բարձր էֆեկտիվությամբ միացությունների հետագա նպատակադրված սինթեզի համար: Առաջարկված է հիպոթեզ, որը բացատրում է տարբեր ծագում ունեցող թմրեցնող ցավազրկողների և տարբեր համակարգերի պատկանող քիմիական միացությունների շարքում միատեսակ ակտիվության դրսևորումների պատճառը: Այդ հիպոթեզի դրույթների հիման վրա սինթեզված է պիպերիդինի մի շարք ածանցյալներ, որոնք ընտրովի դրսևորում են ցավազրկող կամ դրան հակառակ էֆեկտ: Սինթեզված միացությունների քիմիական կառուցվածքի և դեղաբանական ազդեցության միջև եղած կապի հետազոտությունը հանգեցրեց որոշակի եզրակացությունների.
1.Տետրահիդրոպիրանի ածանցյալները, հատկապես տետրահիդրոպիրան-4-կարբոնային թթվի ամինաէսթերներն ունեն սրտի անոթները լայնացնող հատկություն:
2. Չկոնդենսված բիցիկլերը` տետրահիդրոպիրանի և տետրահիդրոթիոպիրանի ածանցյալները գործնականորեն, անկախ նշված հագեցած հետերոցիկլերի 4-րդ դիրքում գտնվող հետերոցիկլի տիպից, ցուցաբերում են հակամուտագեն ակտիվություն:
3. Սպիրոհետերոցիկլիկ միացությունները դրսևորում են ինչպես հակադեպրեսիվ, այնպես էլ սերո տոնինի նկատմամբ MAO-ի ակտիվությունն ընտրովի բարձրացնելու հատկություն:
4. Տետրահիդրոպիրանային և տետրահիդրոթիոպիրանային օղկով կոնդենսված թիոֆենները, թիենոպիրիմիդինները և թիենոդիազեպիններն ունեն հակաջղաձգային ազդեցություն: Ընդ որում ավելի շեշտված ազդեցություն ունեն տետրահիդրոպիրանի ածանցյալները: Նշված համակարգերի պիրիմիդինային օղակում, որոշակի փոխարինողների առկայության դեպքում, միացություններն սկսում են դրսևորել համակցված հակաջղաձգային և հանգստացուցիչ ազդեցություն: Նշված թիենոպիրիմիդինների նատրիումական աղերը փորձարարական պայմաններում ունեն կենդանիների ֆիզիկական աշխատունակությունը և դիմացկունությունը բարձրացնելու մեծ ունակություն: 5. Պիպերիդինի ածանցյալների չկոնդենսված բիցիկլերն ունեն հոգեբուժական ազդեցություն և, մասնավորապես, հոգեխթանիչներ են հանդիսանում:
6. Ամինապիպերիդինի ածանցյալները`կախված տեղակալող խմբերի բնույթից, կարող են դրսևորել կա´մ ցավազրկող ակտիվություն, կա´մ թմրադեղային ցավազրկողներին հակառակ ազդեցություն:
Այսպիսով, Ս.Հ. Վարդանյանի կողմից ստեղծագործաբար մշակվում է օրգանական միացությունների կառուցվածքի և նրանց կենսաբանական ներգործության միջև եղած կապի պրոբլեմը: Հարուստ փաստացի տվյալների հիման վրա հայտնաբերվեցին օրինաչափություններ, որոնք թույլ տվեցին իրագործել նոր` կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների նպատակաուղղված սինթեզ: Արդյունքում նրանց ստեղծած մեկ պրեպարատը ենթարկվում է կլինիկական փորձարկման, իսկ երեքը գտնվում են նախակլինիկական հետազոտությունների շրջանում: 1970 թ. Ս.Հ. Վարդանյանը նշանակվում է ՀՍՍՀ ԳԱ նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտի տնօրեն: Նա զարգացնում է այն բաժինների գործունեությունը, որոնք էական դեր են կատարում քիմիական գիտության հարստացման և դեղանյութերը բժշկության մեջ ներդնելու գործում: Նա շատ աշխատանք ու ջանքեր ներդրեց ինստիտուտի բարեկարգման և աշխատասեր կոլեկտիվ ստեղծելու գործում: Նրա նախաձեռնությամբ կազմակերպվեցին ժամանակակից գիտական սարքավորումներով հագեցած նոր լաբորատորիաներ, որոնք հանրապետությունում դարձան քիմիական հետազոտությունների հայտնի կենտրոններ: 1971 թ. Ս.Հ. Վարդանյանն ընտրվում է ՀՍՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ, իսկ 1977 թ.` իսկական անդամ: 1973 թ. նա ընտրվում է քիմիական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս քարտուղարի տեղակալ, իսկ 1987 թ.` քիմիական և երկրաբանական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս քարտուղար, ինչպես նաև ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահության անդամ: Լայն է ակադեմիկոս Ս.Հ. Վարդանյանի գիտահասարակական գործունեության շրջանակը: Քիմիայի զարգացումը հանրապետությունում պահանջում է համապատասխան կադրերի պատրաստում, և Ս.Հ. Վարդանյանը զգալի ժամանակ և ուժեր է ներդնում բարձր որակավորում ունեցող քիմիկոսների պատրաստման կարևոր գործում: Ս.Հ. Վարդանյանի ինքնատիպ քիմիական դպրոցը մեծ ճանաչում ունի: Նրա ղեկավարությամբ գրվել են 45 թեկնածուական և 5 դոկտորական դիսերտացիաներ: Նա կատարել և նաև մանկավարժական աշխատանք Երևանի պետական համալսարանում: Ս.Հ. Վարդանյանը Հայկական սովետական հանրագիտարանի, ,«Химия природных соединений», «Химико фармацевтический журнал»- ի և «Հայկական քիմիական անսագրի», խմբագրական խորհրդի անդամ է, իսկ 1988 թվականից` վերջինիս գլխավոր խմբագիր:
Ակադեմիկոս Ս.Հ. Վարդանյանը բազմիցս մասնակցել է միջազգային գիտաժողովների. նա զեկուցումներով հանդես է եկել Կանադայում, Հարավսլավիայում, Հնդկաստսնում, ԳՖՀ-ում, ԱՄՆ-ում, Իսպանիայում, Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Կիպրոսում, Հունգարիայում, Չեխոսլովակիայում և ԳԴՀ-ում:
Գիտական բեղմնավոր գործունեության համար Ս.Հ. Վարդանյանը պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով, ՀՍՍՀ ԳԱ նախագահության «Վաստակագրով» , նրան շնորհվել է Հայկական ՍՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի պատվավոր կոչում: Իր բազմակողմանի գործունեությամբ, կազմակերպական ընդունակություններով, շրջապատի հանդեպ ցուցաբերած ուշադրությամբ Ս.Հ. Վարդանյանն արժանացել է համընդհանուր սիրո և հարգանքի: